Onze Taal. Jaargang 61

[p. 188]

De Gezongen Apotheek
Jacques Klöters
Liedjes zijn geen gedichten

De musical Cats wordt weer opgevoerd en er zullen wel weer klachten zijn over de verstaanbaarheid. Destijds vroeg de producent wat ik vond van Gerrit Komrij's vertaling van T.S. Eliot's Old Possum's Book of Practical Cats. ‘Briljant!’, zei ik, ‘Gebruiken!’ Maar Komrij had de gedichtenbundel niet vertaald met een theatervoorstelling in zijn achterhoofd, dus er viel nog wel wat te veranderen. Of ik niet een paar dagen naar Portugal wilde reizen om met hem in zijn paleisachtige landhuis nog wat aan de tekst te knutselen. Toen we aan de slag gingen, bleek dat de problemen het sterkst naar voren kwamen als we de teksten gingen zingen. Zo zaten Komrij en ik in zijn werkkamer tegenover elkaar en zongen we alle rollen. Af en toe openden we een deur; dan zongen we de poezenliederen op het balkon van de barokkapel van het kasteel.

● Niet moeilijk doen

Waarom is Cats niet te verstaan? Omdat je op gedichten niet moet dansen. Cats bevat geen liedjes maar gezongen gedichten. Waarin verschillen ze? Ten eerste: beknoptheid. Een gedicht kan eindeloos lang zijn, een lied niet. Bij een lied moet je rekening houden met het uithoudingsvermogen van de luisteraar. Het publiek kan een lied niet wegleggen, zoals een lezer een gedichtenbundel. Daarom duurt een lied meestal drie minuten. Ten tweede: eenvoud. Een lied moet veel simpeler zijn dan een gedicht. Het komt, zoals Ivo de Wijs eens zei, maar één keer langs en het moet dan meteen doel treffen. Dus geen verwijzingen, moeilijke woorden, geen samengestelde zinsconstructies en poly-interpretabiliteit. Jaap Bakker noemt een lied ‘minder geconcentreerd’. Tekstschrijver George Groot bepleit veel ‘redundancy’ in

Jacques Klöters (Amsterdam 1946) is neerlandicus, cabaretier (medeoprichter van cabaret Don Quishocking 1967-1982) en programmamaker. Hij is werkzaam geweest aan het Nederlands Theaterinstituut en gaf les aan de Academie voor Kleinkunst. Van zijn hand verschenen onder meer 100 jaar amusement in Nederland en de bloemlezingen van Nederlandstalige liedjes Ik zou je het liefste in een doosje willen doen en Omdat ik zoveel van je hou. Momenteel schrijft hij programma's voor Adèle Bloemendaal en Jenny Arean en heeft hij een eigen radioprogramma: Podium van de hedendaagse lichte muziek.
Met ‘Liedjes zijn geen gedichten’ opent Jacques Klöters zijn rubriek De Gezongen Apotheek binnen de kolommen van Onze Taal. Hierin zal hij op zeer persoonlijke wijze zijn ideeën over liedjes, chansons, cabaretteksten en conferences presenteren.

een tekst: kleine woordjes die er niet toe doen, herhalingen, hetzelfde nog eens geformuleerd maar dan op een andere manier. De sleutelwoorden van een lied mooi rondstrooien, zodat zelfs als iemand alleen naar de benen van de zangeres staart, hij toch nog weet waar het lied over gaat. Je kunt eigenlijk maar één mededeling doen per regel en dat niet eindeloos, vindt Groot.

Cats vraagt veel van de concentratie van de luisteraar. Het is een heerlijke tekst, virtuoos, uitgesproken literair, en de woordenschat is aanzienlijk groter dan van het verzameld werk van Peter Koelewijn, maar een liedtekst is het niet. Hoor maar, over een kat die een hekel heeft aan onordelijke kakkerlakken:

Dus ze heeft uit dat zootje gespuis, neet na neet
Fatsoenlijke akela's en welpen gekneed,
Met een doel in het leven, tot helpen bereid -
En er kwam zelfs een actie Een Mijt voor een Heit.

● Muzikale potentie

Een tekst die wil werken in een musical moet zo helder zijn als een verkeersbord en lekker bekken als een aftelrijm. Hij moet zitten op muziek als een ruiter op een paard en er één mee worden. Om dat te bereiken moet er ruimte voor muziek gelaten zijn in de tekst. Dat is het derde punt waarop een lied met een gedicht verschilt. Muzikale potentie. Veel tekstschrijvers vullen alle hoeken en gaatjes met tekst en vinden een gelijk aantal versvoeten van levensbelang. Goeie componisten hebben een ander belang. Ze moeten uit de voeten kunnen.

Harry Bannink stelt dat de meeste onregelmatige teksten van Annie Schmidt en Hans Dorrestijn hem de grootste muzikale winst hebben opgeleverd. Voor een schrijver van liedteksten is het verstandiger een muzikaal schema te hanteren dan een literair. Waarom zou je een lied in sonnetvorm schrijven? Dat doe je als je een literaire pretentie hebt. In dit blad is vroeger baanbrekend geschreven over het lied door mensen als Drs. P, Ivo de Wijs, Pieter Nieuwint en Jaap Bakker. Met alle respect voor het inzicht en de virtuositeit die zij tentoonspreidden, zij behandelden het lied toch vooral als een excentrieke, speelse, literaire vorm. Ik wil het zo niet zien. Daarom punt vier: essentieel is voor mij dat het lied geen gedicht is; een lied op papier is iets wat nog niet gerealiseerd is. De muziek moet er beweging in brengen en er geluid aan geven, de uitvoerder moet het laden met zijn persoonlijkheid en stijl, de tekst alleen is niet veel meer dan een carrosserie zonder motor en zonder bestuurder.

Bij de musical Cats zijn de zangers dansers. Vaak buitenlanders die het lied fonetisch ingestudeerd hebben. Zij zweven door de lucht, springen in het rond, kruipen door tunnels en balanceren op de balkonrand. Het prachtige decor wil aandacht, het licht, de dansen, de muziek en o ja de literaire tekst ook nog. Mensen geniet, laat de tekst maar zitten en koop de vertaling van Komrij bij de ingang. Ik weet zeker dat de tekst in de voorstelling niet te verstaan is. Dat was hij in Londen al niet.