Onze Taal. Jaargang 61

[p. 187]

Vraag & antwoord
Taaladviesdienst

● Werk ze!

? Op het perron neem ik afscheid van mijn medereiziger met de woorden: ‘Tot ziens en werk ze!’ Aan u de vraag: waar komt dit ze vandaan?

! De Algemene Nederlandse Spraakkunst merkt op blz. 451 over deze vorm het volgende op:

‘In regionale spreektaal kan bij sommige werkwoorden aan de imperatief zonder onderwerp ze toegevoegd worden. Hiermee wenst men de toegesprokene een goed verloop van datgene wat het werkwoord uitdrukt. Voorbeelden: Werk ze; Eet ze; Maf ze.’

Of het gebruik van deze vormen wel zo regionaal bepaald is, betwijfelen we. Deze veelgebruikte ‘joviale gebiedende-wijsvorm’ bevat eigenlijk een lijdend voorwerp (ze): Eet ze! betekende oorspronkelijk ‘eet de boterhammen!’, ‘eet de aardappels!’ e.d. Maar die functie heeft het voornaamwoord in deze combinatie al lang niet meer. Dat blijkt uit het feit dat ze zonder meer gecombineerd kan worden met werkwoorden die geen lijdend voorwerp bij zich krijgen (de zogenoemde onovergankelijke werkwoorden): Werk ze! Slaap ze! Loop ze! Zeil ze!

Ze wordt dus niet meer als lijdend voorwerp aangevoeld. Misschien verklaart dat onze neiging om de twee woorden in de schrijftaal met een koppelteken te verbinden (werk-ze).

● Meer ongewoon/ongewoner

? In welke gevallen is een omschrijving van de vergrotende en overtreffende trap met meer en meest geoorloofd?

! Het Nederlands beschikt over de achtervoegsels -er en -st voor de vorming van de vergrotende en overtreffende trap: mooi wordt respectievelijk mooier en mooist. Maar in een aantal gevallen heeft een omschrijving van de trappen met meer en/of meest de voorkeur:

1 Omwille van de uitspraak:

• als het bijvoeglijk naamwoord eindigt op -st/-sd, -isch, -s of -sk: verbaasdst - meest verbaasd problematischst - meest problematisch broosst - meest broos bruuskst - meest bruusk

• bij een opeenvolging van drie of meer onbeklemtoonde lettergrepen: ongebruikelijkere - meer ongebruikelijke uitdrukkelijkere - meer uitdrukkelijke

2 Bij vergelijking van twee bijvoeglijke naamwoorden:

meer dik dan dun

3 Bij van werkwoorden afgeleide naamwoorden, als ze nog duidelijk hun werkwoordelijke betekenis behouden hebben:

de meest gehate kerel

4 Om bijzondere nadruk te geven:

De meest ongewone creaties werden pas laat in de avond vertoond.

In alle andere gevallen valt het gebruik van de achtervoegsels -er en -st te verkiezen. Dat steeds vaker ook in die gevallen voor een omschrijving met meer of meest gekozen wordt, gebeurt onder invloed van het Engels.

● Danken/wijten aan

? Geregeld hoor en lees ik ‘danken aan’ waar ik zelf ‘wijten aan’ zou gebruiken en - iets minder vaak - andersom. Is hier eigenlijk nog wel sprake van een fout?

! Ja. Volgens de definities in hedendaagse woordenboeken zijn het nog steeds woorden met een tegengestelde betekenis: we danken prettige, positieve dingen aan iets of iemand, terwijl we negatieve zaken wijten aan een ander of aan de omstandigheden. Twee voorbeelden: Die schitterende baan heeft hij te danken aan zijn vader.

Zijn slechte rapport was te wijten aan de ziekte van zijn moeder.

Door opzettelijk danken te gebruiken waar wijten op z'n plaats is of omgekeerd, bereiken we een ironisch effect, zoals in: Die uitbrander heb ik zeker aan jou te danken!

Het is de vraag hoe lang die ironie nog door de taalgebruiker gevoeld wordt, nu wijten en danken synoniemen dreigen te worden.

● Maf(f)ia

? In mijn krant lees ik berichten over de mafia, maar op teletekst en bij het NOS-journaal spelt men maffia. Wat is juist, en waarom?

! Het Groene Boekje schrijft maffia voor. Maf(f)ioos en maf(f)ioso ontbreken daarin nog. Dat leidt tot grote verschillen tussen woordenboeken en spellinggidsen. Koenen spelt maffia naast mafioos/mafioso, maar Verschueren, Kramers en de Hedendaagse Van Dale kiezen bij deze woorden voor de ff-spelling. De 11de druk van de dikke Van Dale laat overal nog beide mogelijkheden toe: maf(f)ia. Maar in de zojuist verschenen 12de druk gaat de voorkeur uit naar ff: ‘maffia (mafia)’ en ‘maffioso (mafi-)’; onder mafi- is niets opgenomen. Prisma spelt maffia en mafia, naast mafioso. Het Stijlboek van de Volkskrant wijkt welbewust van het Groene Boekje af (en spelt dus mafia) op grond van de Italiaanse herkomst en van de spelling van mafiosi.

Wij delen de opvatting van de Volkskrant dat het onwenselijk is het grondwoord anders te spellen dan de afleiding (maffia naast mafioso), maar kiezen dan liever voor de ff-spelling in alle vormen. Die sluit niet alleen aan bij de enige officiële spellingrichtlijn (het Groene Boekje) én bij de ff-tendens in de nieuwste woordenboeken (Verschueren, Kramers en Van Dale), maar ook bij onze uitspraak: Nederlanders spreken niet over de máááfia.