Onze Taal. Jaargang 61

[p. 173]

Van woord tot woord
Marlies Philippa
Jo met de banjo

Jo met de banjo
En Lien met de mandolien
Kaatje met haar mondharmonikaatje
Truitje met haar luitje
Je moet dat clubje zien
Dol op een man
Dol op een man
We zijn zo dol op een mandolien

Iaedereen kent wel dit refrein uit het door Jasperina de Jong bekend geworden lied De wandelclub van Toon Hermans. Er worden vier instrumenten in genoemd: de banjo, de mandoline, de mondharmonika en de luit. Geen van deze instrumenten is van Nederlandse herkomst en hun benamingen zijn dat evenmin.

● De sjeng en het hout

Laat ik beginnen met de mondharmonika. Hier is sprake van een leenvertaling van het Duitse Mundharmonika. In 1821 is dit instrument, dat aanvankelijk mundäoline werd genoemd, door C.F.L. Buschmann uit Berlijn ontworpen op basis van de Chinese sjeng. Dezelfde Buschmann heeft in 1822 ook de accordeon uitgevonden. De naam harmonika bestond al lang voordat er trekharmonika's waren. De Amerikaan Benjamin Franklin noemde in 1762 een door hem gebouwd instrument (een glasharmonika) armonika, een woord dat gebaseerd was op het Latijnse harmonicus. Het Latijn heeft dit woord, dat met harmonie samenhangt, aan het Griekse harmonikos ontleend. De mondharmonika is dus van oorsprong een Chinees instrument, dat zijn naam via het Duits, het Engels en het Latijn aan het Grieks te danken heeft.

De geschiedenis van de luit is wat eenvoudiger. Al in de middeleeuwen bespeelden onze voorouders dit instrument. Het was vooral geliefd bij de troubadours, die zoals bekend het eerst in de Provence te vinden waren. Waarschijnlijk is het verschijnsel van de rondtrekkende troubadour naar Arabisch voorbeeld ontstaan. De Arabische hofdichters trokken eveneens van hof tot hof met lof-, schimp-, rouw- en liefdesgedichten, en zij waren evenzeer van grote politieke en maatschappelijke betekenis. Dat troubadours aan de vrouw een heel andere plaats in de maatschappij toekenden dan men in West-Europa gewend was - de hoofse liefde - is wellicht aan Arabische invloed toe te schrijven.

Via het Provençaalse laüt en het Oudfranse leüt (modern Frans luth) is het woord luit uiteindelijk afkomstig van het Arabisch al-'ud, ‘het hout’. Deze betekenis had zich in het Arabisch al uitgebreid tot ‘houten instrument’. In de Europese talen werd het Arabische bepaalde lidwoord al- als deel van het woord opgevat. Het Middelnederlands ontleende het Franse woord als lute, waarbij de l nog aan het lidwoord herinnert. Later ontstond uit de -u- de diftong -ui-, zoals dat ook gebeurde met inheemse woorden als huus ⇢ huis.

● Archeologisch verklaard

De etymologieën van mondharmonika en luit zijn duidelijk en doorzichtig, die van mandoline en banjo zijn dat veel minder. Mandoline is via het Latijnse pandura afkomstig van het Griekse pandoura ‘driesnarige luit’. In het Italiaans werd pandura eerst mandora en vervolgens mandola met het verkleinwoord mandolino. De r en de l kunnen gemakkelijk wisselen, want ze liggen wat klank betreft dicht bij elkaar (sommige talen - bijvoorbeeld Chinees en Japans - onderscheiden deze klanken zelfs niet). Het Frans nam mandolino over als mandoline en vandaar kwam het in het Nederlands. Tot zover is de etymologie betrekkelijk eenvoudig. Maar waar komt het Griekse pandoura vandaan? Het stamt uit de hellenistische tijd en het is niet oorspronkelijk Grieks. Men neemt een oriëntaalse herkomst aan: in ieder geval Westaziatisch en mogelijk Semitisch. Daarbij noemen sommigen het Sumerische pan-tur ‘kleine boog’ en anderen het Arabische tanboer (ontleend aan het Perzisch) ‘soort luit’. In het laatste geval zou de t als d in de tweede lettergreep zijn terechtgekomen en de b als p in de eerste. Dat is niet onmogelijk. Een rechtstreekse ontlening aan het Sumerisch of het Arabisch is echter niet erg waarschijnlijk en het woord is niet te vinden in Semitische talen waarmee het Grieks wat meer contact had. Op archeologische gronden kan men aannemen dat het instrument uit Mesopotamië stamt en dat het of rechtstreeks door de Assyriërs of via een volk uit Klein-Azië zoals de Phrygiërs naar Grieks gebied is gebracht. Men is er nog niet uit.

● Afrikaans slavenwoord

En dan de banjo. Een nog moeilijker geval. Het enige wat vaststaat, is dat het een Negerengels woord is. Vanuit het Amerikaanse Engels kwam het met de door de negers beïnvloede Amerikaanse muziek van de 19de en 20ste eeuw in Europa en dus ook in het Nederlands. In de meeste woordenboeken en encyclopedieën - ook nog in de nieuwe druk van The Oxford English Dictionary (‘het Engelse WNT’) - wordt banjo verklaard als een verbastering van bandore, een ander snaarinstrument. In Negerengelse mond zou dit vervormd zijn tot banjore en banjor en vervolgens tot banjo. Bandore zelf is een leenwoord in het Engels uit het Spaans of het Portugees. Het stamt af van pandoura. En zo zijn we weer terug bij de mandoline.

De tweede verklaring lijkt mij waarschijnlijker. Banshaw (in een Westindische negertaal) werd in 1764 opgetekend en banjo (Negerengels) zonder r in 1774. Banjor met een r heeft als eerste datering 1775 en als tweede 1781. Het is goed mogelijk dat deze r er tijdelijk is bijgekomen door verwarring met bandore. Banjo zelf zou een door de negerslaven uit Afrika te zamen met het instrument meegenomen woord zijn. Er zijn in Afrika diverse snaarinstrumenten die soortgelijke namen hebben. Zo kent het

[p. 174]

Senegambisch de bania en het Kimboendoe (Bantoetaal in Noord-Angola) de mbanza.

Prachtig, denk je dan. Helaas voegt het grote Französisches Etymologisches Wörterbuch er na deze heldere uitleg een zinsnede aan toe die voor nieuwe complicaties zorgt. De schrijver daarvan denkt dat het woord eens door de Arabieren bij de negers van West-Afrika werd geïntroduceerd en dat het Arabische woord vermoedelijk op hetzelfde oriëntaalse woord berust waaruit het Griekse pandoura ontleend is. Daarmee creëert hij twee problemen. De Arabieren (welke Arabieren?) zouden ‘het woord’ (en dus vermoedelijk ook het instrument) naar Westafrika gebracht hebben. Verder zou het een Arabisch woord zijn dat te maken heeft met het grondwoord voor pandoura. Ik weet niet welk Arabisch woord hij kan bedoelen. Ik ben ervan overtuigd geraakt dat banjo inderdaad uit een Westafrikaanse taal afkomstig is. Maar of de Arabieren daar iets mee te maken hebben, betwijfel ik zeer.