Onze Taal. Jaargang 61

[p. 171]

Stikstof is een gas, hoor!
Hoor als voorbeeld van een (on)grijpbaar partikel

Robert S. Kirsner - University of California, Los Angeles

In Onze Taal (september 1991) noemt drs. J.W.F. Aniba twee belangrijke eigenschappen van woorden als eens, dan en wel: hun hoge frequentie in spreektaal en hun ‘ongrijpbare betekenissen’. Ofschoon ik veel van dit artikel heb geleerd, vertoont het mijns inziens ook de gebreken van bijna alle publikaties op dit gebied: het blijft bij anekdotes. De voorbeeldzinnen zijn geschreven door een Nederlander en voor Nederlanders die al weten hoe ze met dergelijke bijwoorden moeten omgaan. Zij herkennen intuïtief onmiddellijk de geciteerde gebruiksgevallen en storen zich niet aan het gebrek aan een gedetailleerde betekenisomschrijving.

Als docent Nederlands in het buitenland (en (nog steeds) als verwerver van het Nederlands als vreemde taal) geloof ik dat het anders kan en moet. Grammatici en lexicologen hebben hun taak om die woorden goed te beschrijven nog niet volledig au sérieux genomen. Zolang zij woorden als eens, dan en wel ‘niet écht belangrijk’ blijven vinden, zullen deze woorden min of meer onbeschreven blijven. Maar als je dergelijke woorden wél wilt beschrijven (bijvoorbeeld voor een buitenlander), dan moet het grondiger. Je moet de grenzen van het gebruik aangeven. Je moet beschrijven hoe ze gebruikt worden én hoe ze normaliter juist níet gebruikt worden. Eens is bijvoorbeeld ‘gewoner’ in de zin Doe de deur eens dicht! dan in de zin Geef eens acht! als die wordt geuit door een wachtmeester in het leger.

● Hypothese over hoor

Ik wil deze stelling toelichten aan de hand van een lopend onderzoek naar hoor. In het bestek van dit artikel kan ik geen volledige theorie voor hoor aanbieden. Wel kan ik laten

De grammatica weet eigenlijk niet goed raad met de taalkundige benoeming van woordjes zoals hoor. In de literatuur komt zowel de naam ‘bijwoord’ als ‘partikel’ voor. Van Dale geeft aan deze begrippen de volgende betekenis:
bijwoord: ‘woord dat een bijvoeglijk naamwoord, een werkwoord, een telwoord of een ander bijwoord nader bepaalt’
partikel: ‘klein, onbuigzaam rededeel, zoals de voorzetsels en de voegwoorden’
Hoor en andere bepalen eigenlijk de strekking van een zin, en vallen dus buiten de definitie van ‘bijwoord’. Aan de andere kant is de definitie van ‘partikel’ wel heel ruim. Het is ondenkbaar dat een voegwoord als voordat of een voorzetsel als rondom op een zelfde manier als hoor gebruikt kan worden.

ten zien welke gegevens zo'n theorie op z'n minst zou moeten ‘dekken’.

In de ANS staat op bladzijde 676 dat hoor ‘een zekere versterkende waarde’ heeft. Een buitenlander zou hieruit kunnen afleiden dat hoor een talig uitroepteken is: waar een uitroepteken (of uitroepintonatie) mogelijk is, zou hoor ook mogelijk moeten zijn. De volgende voorbeelden bewijzen het tegendeel: de voorbeelden in het tweede rijtje zijn ongewoon.

Val dood!	Val dood, hoor
Geen toegang voor onbevoegden	Geen toegang voor onbevoegden, hoor
Geef acht!	Geef acht, hoor

Waar ligt dat aan?

Eerder stelden mevrouw drs. J. Deen en ik dat een van de betekeniskenmerken van hoor vriendelijkheid zou zijn. De reden waarom Geef acht, hoor raar klinkt, is dan dat hoor uitdrukkelijk aangeeft dat de spreker vriendelijk tegen de hoorder wil doen, wat niet strookt met de gebruikelijke machtsverhoudingen in het leger.

Zo'n hypothese doet voorspellingen die je aan de werkelijkheid kunt toetsen, dat wil zeggen, aan de intuïties van Nederlanders.

Mijn redenering is de volgende: omdat het vriendelijker is om iemand iets prettigs dan iets onprettigs mee te delen, verwacht ik dat hoor acceptabeler is in zinnen die goed nieuws bevatten dan in zinnen die slecht nieuws bevatten. Vervolgens heb ik aan twee groepen Nederlanders zinsparen voorgelegd. De eerste groep moest beslissen welke van het volgende paar beter Nederlands was:

1	Wim is net geslaagd!
2	Wim is net verongelukt!

De andere groep moest de zinnen 3 en 4 beoordelen:

3	Wim is net geslaagd, hoor
4	Wim is net verongelukt, hoor

Wat waren de resultaten van dit experiment? De eerste groep zag geen verschil in aanvaardbaarheid tussen de zinnen 1 en 2: de helft koos voor 1, de andere helft voor 2.

De tweede groep reageerde anders: 23 van de 24 proefpersonen vonden Wim is net geslaagd, hoor aanvaardbaarder dan Wim is net verongelukt, hoor.

Als hoor niet goed past in een zin met slecht nieuws, is misschien de mate waarin hoor in een zin aanvaardbaar is afhankelijk van de positieve gevoelswaarde van die zin. Als je een reeks ‘kale’ zinnen (zonder hoor) zou kunnen verdelen in zinnen die afschuwelijk nieuws bevatten, zinnen die gewoon slecht nieuws bevatten, zinnen die neutraal zijn, zinnen die goed nieuws

[p. 172]

bevatten, en zinnen die prachtig nieuws bevatten, zou hoor misschien steeds aanvaardbaarder zijn.

Om deze tweede hypothese te toetsen, werd een groep van 24 proefpersonen in twee groepen van 12 personen verdeeld. De eerste groep Nederlanders moest op een vijfpuntsschaal de gevoelswaarde beoordelen van een twintigtal zinnen zoals U bent aangenomen!, Chinees is een moeilijke taal, Stikstof is een gas, U bent ontslagen! en Jij hebt m'n dochter verkracht! Aan elke zin moesten de proefpersonen een cijfer toekennen dat de gevoelswaarde aangeeft: 5 = zeer positief, 4 = positief, 3 = neutraal, 2 = negatief, en 1 = zeer negatief.

De tweede groep moest op een tweede vijfpuntsschaal de relatieve aanvaardbaarheid beoordelen van overeenkomstige zinnen met hoor: 5 = goed Nederlands, 4 = aanvaardbaar Nederlands, 3 = mogelijk maar een beetje vreemd, 2 = misschien mogelijk maar wel vreemd, en 1 = onmogelijk, niet goed Nederlands.

Mijn verwachting was dat de beoordelingen van de twee groepen parallel zouden zijn: dus hoe positiever de boodschap is, hoe aanvaardbaarder de formulering met hoor.

De voorspelling kwam slechts ten dele uit. Ofschoon hoor inderdaad het minst aanvaardbaar was in negatieve zinnen zoals U wordt ontslagen!, bleek hoor eveneens minder aanvaardbaar in zinnen met een zeer positieve gevoelswaarde zoals U bent aangenomen! Het meest aanvaardbaar bleek hoor te zijn in neutrale zinnen als Stikstof is een gas. Hier volgen de gemiddelde scores voor de hierboven aangehaalde voorbeelden:

zin	gevoelswaaarde ‘kale’ zin	aanvaardbaarheid met hoor
U bent aangenomen!	4,67	3,83
Chinees is een moeilijke taal.	3,17	4,67
Stikstof is een gas.	3,00	4,50
U bent ontslagen!	1,25	2,67
Jij hebt m'n dochter verkracht!	1,00	2,17

Wat is er aan de hand met hoor? Samen met dr. V.J. van Heuven voerde ik een derde experiment uit, dat laat zien dat hoor als een soort ‘afzwakker’ optreedt. We vroegen 14 proefpersonen naar hun oordeel over de gevoelswaarde van gepaarde zinnen met en zonder hoor (weer geeft 5 de waarde ‘zeer positief’ aan, en 1 ‘zeer negatief’):

zin	score zonder hoor	gemiddelde. gevoelswaarde met hoor
Ik hou van je!	4,71	3,14
Stikstof is een gas.	3,14	2,29
Ik haat je!	1,86	2,50

De gevoelswaarde van een positieve zin wordt iets minder positief als daar hoor aan toegevoegd wordt. Zinnen die ‘kaal’ een negatieve strekking hebben, krijgen met hoor een minder negatieve gevoelswaarde. Maar wat gebeurt er met de neutrale zin? Hoe kun je een neutrale zin ‘afzwakken’? En als zo'n zin mínder neutraal wordt, wordt hij dan positiever of negatiever?

Wat mij als buitenlander verbaasde, is dat de neutrale zin, waarin hoor het meest aanvaardbaar is, niet neutraal bleef en niet positiever werd maar juist iets negatiever. In Stikstof is een gas, hoor klinkt er een licht verwijt of een verbetering in door. (We kunnen hier ook opmerken dat zo'n zin niet noodzakelijk als een ‘vriendelijke’ opmerking begrepen wordt, een observatie die tegen het oorspronkelijke ‘vriendelijkheidsidee’ van mevrouw Deen en mij pleit.)

Nu, hoe verklaar je dit alles, dat wil zeggen de ‘scores’ in de beide tabellen hierboven? Volgens mij heeft hoor een drieledige betekenis:

1 De spreker claimt dat er een persoonlijke verhouding bestaat tussen hem en de hoorder. Dit verklaart waarom Stikstof is een gas, hoor geen zin uit de Winkler Prins kan zijn.

2 De spreker wil uitdrukkelijk de aandacht van de hoorder op de zojuist geproduceerde uiting vestigen. Daarom klinkt Zegt u het maar, hoor bij de bakker iets aandringender dan Zegt u het maar.

3 De spreker vraagt de hoorder niet om instemming. Hoor komt om deze reden niet in vragen voor (* Is stikstof een gas, hoor?)

● Hoor is als zunne

Stikstof is een gas, hoor drukt dus, in tegenstelling tot de ‘kale’ mededeling (zonder hoor), uit dat de spreker de hoorder iets vertelt in plaats van vraagt. Hoor richt bovendien de aandacht op de bewering. Wie (door hoor te gebruiken) uitdrukkelijk aangeeft dat hij de aandacht van de hoorder op de bewering richt, geeft de hoorder aanleiding om te denken dat de spreker dit blijkbaar nodig vond en, vervolgens, dat hij zich als hoorder misschien ergens in vergiste of zich ergens niet van bewust was. Anders had de spreker kunnen volstaan met de ‘kale’ mededeling zonder hoor. (Je hoeft immers geen ‘Hé jij daar!’ te roepen tegen iemand die al naar je luistert. Als de spreker zoiets moet roepen, dan is het meestal omdat de hoorder nog niet naar hem luistert.)

Het is natuurlijk niet prettig voor de hoorder om te merken dat de spreker vindt dat de hoorder onoplettend was of iets niet wist wat hij had moeten weten. Hierdoor kan de zin dus als een ‘verwijt’ begrepen worden, dat wil zeggen als minder neutraal, ofschoon ‘verwijt’ eigenlijk niet de betekenis van hoor is. Het gaat hier om een hint. Natuurlijk vergt het een bijzondere context om hoor in een bijzonder positieve of bijzonder negatieve uiting te gebruiken: het is moeilijk een boodschap als Ik hou van je zonder zo'n context als licht verwijt op te vatten.

Zoals gezegd vestigen hoor-zinnen ook de aandacht op de verhouding tussen de spreker en de hoorder. Als de boodschap, de inhoud van de zin zelf dus, uiterst belangrijk is (bijvoorbeeld in een levensgevaarlijke situatie), is het belachelijk om tegelijkertijd de aandacht op die verhouding te vestigen. Brand! is daarom gebruikelijker dan Brand hoor!

Hierbij moet ik het laten. Als buitenlander en moedertaalspreker van een taal die relatief weinig woorden als hoor kent (het Engels), vind ik dat het glibberige hoor een woord is waar Nederland best trots op mag zijn. De Vlamingen kunnen net zo trots op hun zunne zijn (dat soortgelijk interactief werk verricht), maar daar weet ik jammer genoeg nog te weinig van af.

Dit artikel is ten dele een samenvatting van onderzoek dat beschreven werd in ‘Het nut van intersubjectieve gegevens in taalkundige beschrijvingen van het Nederlands’, Neerlandica Extra Muros nr. 29 (1991), blz. 12-20. Zie aldaar voor meer gegevens en verwijzingen naar andere artikelen geschreven in samenwerking met mevrouw J.Y. Deen.