Onze Taal. Jaargang 61

[p. 163]

Ripje-rapje

L. van Driel - Middelburg

In het eerste boek dat Eric de Kuyper over zijn jeugd schreef (Aan Zee. Taferelen uit de kinderjaren) vertelt hij vooral over de gewoonte dat de Brusselse tak van de familie zich jaarlijks te Oostende verenigde met de rest. Een zomer lang aan het strand. De familie heeft daar een strandhuisje, een cabine, steevast op dezelfde plaats. Tijdens één vakantie staat het hokje niet op de eigen stek, maar tussen andere cabines:

‘Ze keken uit op de groen-wit-gestreepte cabines, op de zeilen van “vremde” of misschien wel van “ripjerapje”, het plebs dat daar in groten getale op de meer populaire plekken aanwezig was. Dagjesmensen.’

Het bestaan van ripje-rapje was me onbekend. Nu zou dat woord in het vergeetboek geraakt zijn als Eric de Kuyper het niet in het tweede deel, De hoed van Tante Jeannot. Taferelen uit de kinderjaren in Brussel, wederom gebruikte (blz. 102). Daar is ripje-rapje een aanduiding voor slecht volk dat aan het eind van de oorlog, na de aftocht van de Duitsers, aan het roven en plunderen slaat.

● Internationaal janhagel

Waar komt dat ripje-rapje nu vandaan? Een blik in het Woordenboek der Zeeuwse dialecten werpt licht op de zaak. Ripje-rapje kwam in het Zeeuws voor als rêêpje rapje. De samenstelster van het Woordenboek, Rika Ghijsen, voegde eraan toe dat het zeldzaam was. Maar het was volgens haar gegevens bekend in Goes en op een paar plaatsen op Schouwen en in Zeeuws-Vlaanderen. Als verklaring vermeldt ze dat met ripje rapje ‘Jan Rap en zijn maat’ bedoeld wordt.

Het Woordenboek der Nederlandsche Taal zegt van Jan Rap en zijn maat dat verwantschap met rapalje of rapaille voor de hand ligt. Wat nu het verrassendste is, is de opmerking in het WNT dat Jan Rap en zijn maat vergeleken moet worden met een uitdrukking die in Sluis voorkwam: ripje rapje. Zou de befaamde J.H. van Dale het misschien doorgegeven hebben aan de samenstellers van het woordenboek?

In ieder geval hebben we hiermee een mogelijk antwoord op de vraag hoe de schrijver Eric de Kuyper, die - zoals gezegd - geboren en getogen is in een gezin te Brussel, aan het woord ripje-rapje kwam. De veronderstelling ligt voor de hand dat hij via zijn moeder of haar familie te Oostende het woord leerde kennen.

Enig speurwerk bevestigt overigens het vermoeden omtrent Van Dale. Hij schreef in 1835 een brief aan De Navorscher waarin hij ripje rapje noemt. Een citaat: ‘Reeds elders [?] hebben wij opgemerkt dat men het janhagel hier, te Sluis, ripje rapje noemt, welke reduplicatie ongetwijfeld met het Schotse riffraff en het plat-Vlaamsche rifraf samenhangt. Hetzelfde rap hoort men nog in rapalje.’

Typisch dat J.H. van Dale spreekt over het Schotse riffraff; het is bij mijn weten standaard-Engels. Merkwaardig is ook dat hij rifraf plat-Vlaams noemt. Alleen Schuermans Algemeen Vlaamsch Idioticon vermeldt riftje raftje. De Bo en Gezelle hebben het niet ontdekt.

In het Middelnederlands komt rif en raf voorzover we weten één keer voor. In De eerste Blijdschap van Maria (r. 618) staat dat iedereen in het inferno zal komen: Al saelter komen, rijf en raf. Zowel in het Frans, het Vlaams als het Engels is de uitdrukking in de middeleeuwen in een of andere vorm bekend. Via het Frans schijnt riff-raff in het Engels te zijn gekomen. Uiteindelijk liggen er oude Duitse werkwoorden aan ten grondslag. ‘Wegpakken en plunderen’ is de oude betekenis. Ook in het Italiaans (ruffa-raffa, riffa-raffa) en het Spaans (rift-rafa) bestaat voor ‘schorriemorrie’ dezelfde uitdrukking.

● Oud patroon

Zowel ripje-rapje als rif-raf zijn woorden die een opvallende verdubbeling van de lettergreep hebben. Reduplicatie noemde Van Dale het en zo heet het nog steeds. Bij reduplicatie wordt een lettergreep - in dit geval rap van rapalje - in min of meer dezelfde klank ervoor geplaatst. Zo'n verdubbeling als bij ripje-rapje is opvallend aanwezig in het Nederlands. Veel woorden lijken geënt te zijn op de i/a-afwisseling. Zigzag en tiktak, triktak en wirwar. De hele mikmak. In zijn Opperlandse taal- & letterkunde heeft Battus een lange lijst van dit soort woorden opgenomen.

Naast de i/a-regel kan ook de variatie met i/o (of iets wat erop lijkt) voorkomen. Zo kennen we dingdong en bimbom, pingpong en tiptop. Je kunt je niet voorstellen dat de klankvariatie andersom zou zijn. Noch toptip, noch pongping ligt ons op de tong. Veel van deze woorden lijken klanknabootsingen. Maar imiteert pongping dan op een andere manier tafeltennis of roept de kerkklok met dongding minder dwingend?

Woorden van meer dan twee lettergrepen kennen een vergelijkbare klinkervariatie: trippeltrappel, pimpampet, kwik, kwek en kwak, dikkertje dap, snip en snap, tingel tangel, flikflooien, ginnegappen, wissewasje.

Hoogstens zit in het tweede of derde deel nog een extraatje.

Riff-raff en rifraf zijn hoe dan ook gevormd naar een bekend model. De regionale varianten voor het tuig van de richel (ripje rapje, rêêpje rapje) sluiten zich daarbij aan. Het Zeeuwse en Westvlaamse schorriemorrie volgt kennelijk een oud patroon. Gelukkig maar.

Noot van de redactie

Over de verwisseling van de i- en a- klank in de Nederduitse talen werd zeer uitgebreid geschreven door A. de Jager in Verscheidenheid uit het gebied der Nederduitsche taalkunde (1844: blz. 127-194, en 1858: blz. 447-468).