Onze Taal. Jaargang 61

Woorden in de strijd geworpen

P.C. Uit den Boogaart

Wanneer neem je een woordenboek ter hand? Ik neem aan dat de makers aannemen dat de gebruiker zijn dictionaire openslaat om er iets specifieks in op te zoeken. Je wilt van een woord weten wat het betekent. Om maar wat te noemen: je treft ergens het woord frenologie aan en slaat er het woordenboek op na. De makers leggen de betekenis geduldig uit, want voor dit soort gebruikers hebben ze het woordenboek gemaakt. Dit geldt voor de algemene verklarende woordenboeken. Andere motieven om iets op te zoeken: je wilt weten of een woord eigenlijk wel bestaat (woordenboek als scheidsrechter voor scrabbelaars), je wilt weten of stofzuigen een verleden tijd heeft en zo ja of dat stofzoog, stofzuigde of zoog stof is, je wilt weten hoe triat(h)lon gespeld wordt, en vooral vroeger wilden wij graag vernemen of ‘vieze’ woorden officieel deel uitmaakten van ons lexicon, en hoe de lexicologen met die schuttingtaal omsprongen.

● Doorbladerboeken

Een totaal andere functie hebben woordenlijsten waarin randverschijnselen in de taal alfabetisch worden gerangschikt. Ik kan me bijvoorbeeld niet voorstellen dat iemand ooit iets in het scheldwoordenboek Luilebol opzoekt. Zou u bijvoorbeeld, na voor mafketel uitgescholden te zijn, Luilebol raadplegen om een nauwkeurige definitie te krijgen van de u toegeschreven eigenschap? Nee. Dat betekent niet dat zo'n boek niet gelezen wordt: sommige mensen kunnen er uren zoet mee zijn. Dit soort boeken wordt niet geraadpleegd, maar doorgebladerd, getest op volledigheid en correctheid (staat klootjesvolk er wel in, en is het naar mijn smaak goed omschreven?).

Dit type woordenlijsten is natuurlijk per definitie onvolledig, inconsequent en bij tijd en wijle ook incorrect. Hun waarde ligt dan ook niet in de mate van volledigheid, consequentie en correctheid, maar in de mate waarin ze de doorbladeraar kunnen amuseren, intrigeren of choqueren.

● Verklarend oorlogswoordenboek

In welke categorie moeten we nu het Verklarend Oorlogswoordenboek van G.L. van Lennep plaatsen? Ik kan me voorstellen dat iemand een studie maakt van een bepaalde episode uit de Tweede Wereldoorlog en daarbij bepaalde bronnen, kranten of artikelen raadpleegt. Daar zou wel eens een woord in kunnen staan of een uitdrukking of de naam van een instantie of persoon waarbij de onderzoeker denkt: ‘Dit zoek ik in Van Lennep op.’ Er wordt in die bronnen bijvoorbeeld gewag gemaakt van kunstwol. De onderzoeker wil weten waar kunstwol in oorlogstijd van gemaakt werd. Hij treft inderdaad het woord aan, met de uitleg dat deze stof van ondermelk (afgeroomde melk) gemaakt werd. Prima.

Maar hoeveel onderzoekers op dit gebied zijn er, waardoor de uitgave van het Verklarend Woordenboek gerechtvaardigd wordt? Niet veel, vrees ik. En welke bronnen zou een onderzoeker moeten raadplegen om gedreven te worden de betekenis van shack man op te zoeken? (Tussen haakjes: dat was een militair die niet in de kazerne maar bij zijn vriendin sliep.) Ik kan me wel weer voorstellen dat nog steeds dezelfde onderzoeker zou willen weten wat vorderen in oorlogstijd betekende. Wat vindt hij of zij dan? Als de Duitsers iets nodig hadden, vorderden ze het, zoals fietsen, auto's, etc. Conclusie: het kan onmogelijk de bedoeling van dit verklarende woordenboek zijn om overal verklaringen voor te geven. Het is een uiterst bont boek waarin soms dingen worden uitgelegd, soms niet. Sommige explicaties zijn misleidend. Naar aanleiding van kunstwol staat er bij-

[p. 156]

voorbeeld dat het voorvoegsel kunst ‘onecht’ betekende. Alsof dat tegenwoordig anders is. Bij vlierthee staat inderdaad uitgelegd dat het thee van vlierblad betekent. Daarbij de opmerking: het bestond al voor de oorlog, maar kwam nu goed van pas. Interessant. Waarom worden de suikerbieten, die ook goed van pas kwamen in de hongerwinter, niet vermeld? Wat ik met dit alles wil zeggen, is dat het hier kennelijk geen verklarend woordenboek, maar in veel gevallen een doorbladerboek betreft, dat naar aanleiding van een aantal woorden die in de oorlogstijd min of meer in zwang waren nadere informatie over die periode geeft. Zo en alleen zo is het te verklaren dat de oorlogsbetekenis van aangeven = ‘verraden aan de bezetters’ niet opgenomen wordt, maar dat wel vermeld wordt dat er meer mensen door niet-NSB'ers dan door NSB'ers zijn aangegeven.

● Golfcrisis

Het Klein woordenboek van de Golfcrisis van Max Pam is in zekere zin consequenter en daarom ook saaier. Het geeft inderdaad van alle woorden die erin opgenomen zijn een omschrijving. Het is alleen niet altijd duidelijk wat die woorden met de crisis te maken hebben. Eufemisme is kennelijk opgenomen omdat (volgens de inleiding) in de tijd van de Golfcrisis veel eufemismen populair zijn geworden. Maar wat hebben God, geweten, tirannenmoord en waarheid met eufemismen in het algemeen en met de Golfcrisis in het bijzonder te maken?

Goed, niet flauw zijn. We vallen ook niet over het feit dat Hitler en Machiavelli wel als lemma voorkomen in het boek en Mohammed niet. Koeweit en Irak worden wel als lemma genoemd, maar de Verenigde Staten niet, evenmin als Israël, om maar een paar medebetrokkenen te noemen. Golfcrisis zelf wordt ook niet vermeld, behalve dan dat wordt uitgelegd waar de Perzische Golf ligt, en dat crisis vaak een eufemisme is voor oorlog. We hebben een boekje dat naar de omschrijving van Max Pam zelf niet veel meer is dan een overzicht van alle woorden, termen en benamingen die hij in de tijd van de Golfoorlog heeft opgezocht, en daarmee in een of ander verband stonden.

De vraag blijft in hoeverre de lezer plezier aan het een en ander heeft. Ook hier gaat het kennelijk niet om een opzoekboek, maar om een doorbladerboek. Op dit moment zegt het mij persoonlijk niet veel. Anders zou dat kunnen worden over pakweg twintig jaar. De kracht van het boek van Van Lennep is dat het op een curieuze manier een stukje historie doet herleven. Het is mogelijk dat het opzoekwerk van Max Pam te zijner tijd ook bij lezers het beeld van een zeker verleden oproept, bepaalde sentimenten wakker schudt. Maar ik heb er nu nog geen flauw idee van welke emoties de herinnering aan de Golfcrisis over twintig jaar bij mij wakker roept.

● Grondoorlog

Toch nog even een laatste opmerking van onbehagen over het kleine woordenboek: als het ergens precies in zou moeten zijn, dan is dat in de signalering van de specifieke betekenis die woorden tijdens de Golfcrisis of -oorlog kregen. En dan stuit ik op het lemma grondoorlog. Er wordt medegedeeld dat het ‘oorlog op het land betekent’, misschien een anglicisme is, dat Lubbers het woord niet en Van den Broek het wel gebruikte, allemaal prachtig, maar wat er niet in staat, is dat de grondoorlog eigenlijk nooit gevoerd is, dat Schwarzkopf de grondoorlog niet mocht afmaken van Bush, en dat het woord daarom een heel dubieuze bijsmaak heeft gekregen: de teleurstelling van een olifant die ontdekt dat hij met een muis vecht in plaats van met een soortgenoot.

Verklarend Oorlogswoordenboek van G.L. van Lennep, Bert Bakker 1988, 255 blz., ISBN 90 351 061 21 (te koop in menig ‘modern antiquariaat’).
Klein woordenboek van de Golfcrisis van Max Pam, Bert Bakker 1991, 122 blz., f 14,90, ISBN 90 351 106 17.