Onze Taal. Jaargang 61

[p. 154]

De NSB en de taalzorg

Prof. dr. M.C. van den Toorn, emeritushoogleraar Nederlandse taalkunde

De Nationaal-Socialistische Beweging in Nederland, of kortweg de NSB, was - zoals iedereen weet - pro-Duits. Tijdens de bezetting betekende dat in wezen landverraad, want men heulde met de vijand! Tegenwoordig is men geneigd te denken dat die Duitsgezinde NSB'ers in hun taalgebruik flink wat van onze oosterburen overnamen: de NSB-bladen zullen tijdens de Tweede Wereldoorlog vast wel vol hebben gestaan met germanismen. Het gekke is dat dat niet het geval is. Integendeel, men was in NSB-kringen tegen germanismen en voor verzorgd en zuiver Nederlands.

● Germanismenbestrijding

Veel Nederlanders waren van oudsher gekant tegen germanismen, en die afkeer werd in de bezettingsjaren niet minder. Het uiten van die afkeer werd echter weleens wat hachelijk, want men liep al gauw het gevaar verdacht te worden van een anti-Duitse houding. Dat ervoer de ‘Taalclub’, dat wil zeggen de makers van een veelbeluisterd radioprogramma dat onder de naam ‘Onze eigen taal’ van 6 juli 1941 tot 6 juni 1943 werd uitgezonden. De auteurs en acteurs van dat programma waren onder andere Yge Foppema, die het pseudoniem Herman Schrijver had aangenomen, en A.D. Hildebrand, die zich met de naam Gerard Lezer had getooid. De bedoeling van deze uitzendingen was zuiver taalgebruik te bevorderen, en de strijd tegen germanismen kreeg daarbij prioriteit. Dat ontging ook de controlerende Duitse instantie niet. Het kwam de Taalclub op een reprimande te staan, opdat niet de bestrijding van germanismen ‘den Verdacht einer feindseligen Einstellung gegen die deutsche Sprache überhaupt erweckt’.

Het was dus oppassen geblazen en dat is ook merkbaar in de jaargangen van Onze Taal uit de oorlogsjaren: er werd een zeer gematigde toon aangeslagen tegenover alles wat als ongewenste Duitse invloed kon worden beschouwd. Men stelde zich te weer tegen barbarismen in het algemeen, maar de term germanisme werd daarbij vermeden. Dat blijkt heel duidelijk als we de vergeefse strijd gadeslaan die de toenmalige redactie voerde tegen het

•
‘Protestloos toegeven aan een door domheid veroorzaakte vernedering van ons taalgevoel en ons nationale zelfbewustzijn zou ons in de achting van het Duitsche broedervolk zeer zeker niet doen stijgen’
•

van oorsprong Duitse woord kwark, dat men vervangen wilde zien door wrongel. In december 1941 werd, voor de zoveelste keer, een pleidooi gevoerd voor wrongel: ‘Want heel het Nederlandsche volk houdt hartelijk van Nederlands taal en wil niets weten van overbodige uitheemsche klanken.’ Wie dat wil, kan het nog eens nalezen in het interessante gedenkboek bij het zestigjarig bestaan van Onze Taal.

● De ‘taalhark’ van de NSB

Wat voor houding nam nu de NSB in tegenover germanismen? Welnu, er waren waarschijnlijk weinig politieke groeperingen die zich zo inzetten voor een zuiver taalgebruik en het weren van vreemde invloeden als juist die NSB. Al in het nummer van Volk en vaderland van 21 juni 1940 was te lezen: ‘Thans is het verheugend te zien, hoe onze Beweging een hernieuwden stoot geeft in de richting van taalzuivering, een zuivering van vreemde, d.i. buitenlandsche woorden.’ En deze puristische houding was de gehele bezettingstijd door bemerkbaar in een groot aantal nationaal-socialistische periodieken. In het Kaderblad van de NSB, een orgaan voor partijfunctionarissen, stond zelfs in het nummer van 16 april 1943 te lezen: ‘Protestloos toegeven aan een door domheid veroorzaakte vernedering van ons taalgevoel en ons nationale zelfbewustzijn zou ons in de achting van het Duitsche broedervolk zeer zeker niet doen stijgen.’

De Duitsers als broedervolk, dat wel, maar toch een eigen Nederlandse taal! En ook daadwerkelijk werd de strijd tegen taalverbastering en germanismen opgenomen: in Volk en vaderland verscheen vanaf mei 1943 een taalrubriek onder de wat zonderlinge naam ‘De taalhark’ (een naam die in verband gebracht kan worden met die van het vooroorlogse taalkundige tijdschrift Onze Taaltuin). Deze taalrubriek, die verzorgd werd door ‘kameraad Dr. Diephuis en kameraad Van Ham’ verscheen ongeveer tot de laatste snik van de NSB: er kwam pas een eind aan toen Volk en vaderland met ingang van 13 april 1945 in gestencilde vorm begon te verschijnen. Menig illegaal blad verscheen toen al in verzorgder vorm!

Germanismen waartegen opgetreden moest worden, waren onder meer begeesterd, grootmacht, benutten,

[p. 155]

meerdere, eigenaard. Men bestreed niet alleen germanismen: er heerste een algemeen purisme. Vreemde woorden werden zoveel mogelijk vermeden: een redactie heette een opstelraad, een hoofdredacteur een hoofdopsteller, het inspecteren van troepen heette schouwen. Maar al te gek moest het niet worden: spreekdraad voor telefoon werd door ‘De taalhark’ als onpraktisch afgewezen. In het streven naar het gebruik van echt, authentiek Nederlands paste ook het propageren van de inheemse maandnamen zoals Louwmaand, Sprokkelmaand, enz.

● Zuiver en onzuiver

De eerlijkheid gebiedt ons te erkennen dat de NSB niet alleen het streven naar zuiver Nederlands met de mond beleed, maar dat men zich ook in de praktijk aan de eigen voorschriften hield. Er werd heel behoorlijk Nederlands geschreven, van vreemde smetten vrij. Dat gold niet voor een blad dat buiten de jurisdictie van de NSB viel, het geïllustreerde tijdschrift Signaal, dat velen die de oorlogsjaren bewust hebben meegemaakt zich zeker zullen herinneren. Dit blad, dat kennelijk steeds in grote haast uit het Duits vertaald werd, bevatte monstra als gastgever, het heeft zich geloond, voorlezingen, uitgebomd, verpleging (proviand), koergasten, een wegkundig officier. Dergelijke slordigheden kwamen ook voor in de brieven van de vrijwilligers die ‘aan het Oostfront voor een nieuw Europa’ streden. En het is waar dat Rost van Tonningen en Max Blokzijl, die beiden langdurig in Duitstalig gebied gewoond hadden, af en toe uitgleden en een germanisme uit hun pen lieten vloeien. Maar of we het nu leuk vinden of niet: over het algemeen schreef men bij de NSB verzorgd Nederlands en was men tegen germanismen.