Onze Taal. Jaargang 61

Kombalie boontjes!
Taalbehoud bij de marine

Claudie D.M.P. van Ginneken - Molenhoek

Sinds 1989 heb ik binnen het kader van mijn studie Nederlandse taal- en letterkunde verschillende onderzoeken gedaan naar militair taalgebruik. Een onderdeel daarvan is een woordenlijst die nu ongeveer 1500 typisch militaire woorden en uitdrukkingen bevat die tussen 1940 en heden in gebruik zijn geweest in het Nederlandse leger.

In het artikel ‘Taalveranderingen bij de marine’, in nummer 7/8 van 1991, noemt de heer Hanssen enkele oorzaken van verandering in het taalgebruik van het marinepersoneel. Op twee van deze punten ga ik in. Daarnaast wil ik nieuwe feiten en hypothesen over de groepstaal van de marine onder uw aandacht brengen.

● Weinig verloop

Uit: Rails april 1992

Een van de bronnen van taalverandering die de heer Hanssen noemt, is de wijziging van de personeels- structuur in 1979, waardoor dienstvakken als schrijver, hofmeester, bottelier en kok officieel een andere benaming kregen. Deze termen zijn echter in de spreektaal nog springlevend, omdat weliswaar de naam van de functie veranderde, maar de functie in wezen hetzelfde bleef. Men spreekt in de dagelijkse omgang niet van een personeelslid van de Logistieke Geneeskundige Dienst, maar van een ziekenverpleger, ziekenpa of kortweg pa. Ook de term stoker is in de spreektaal nog niet vervangen door machinist, hoewel van het werkelijke ‘stoken’ natuurlijk al lang geen sprake meer is. De wijziging van de personeelsstructuur heeft slechts invloed gehad op het officiële taalgebruik en niet op de groepstaal. Groepstalen trekken zich zelden iets aan van de veranderingen in de officiële terminologie wanneer de concepten hetzelfde blijven.

Uit vergelijking van oudere en nieuwere bronnen blijkt dat het taalgebruik van de landmacht sterker aan verandering onderhevig is dan het taalgebruik van de marine. Ook blijkt het marinejargon homogener te zijn dan het landmachtjargon. Bij de landmacht zijn er, naast een vaste, weinig veranderlijke groep woorden, heel veel termen te vinden die alleen in een bepaald jaar op een bepaalde kazerne gebruikt werden. Bij de marine is er weinig verloop in het jargon, en zijn er nauwelijks verschillen tussen het taalgebruik op verschillende schepen.

● Gesloten gemeenschap

Veel van de marinetermen die in 1941 door Chambon in Marinetermen (Den Helder: C. de Boer, 1941) genoemd worden, zijn op dit moment nog in gebruik. Enkele voorbeelden: aanhangmotor (vriendin of echtgenote); balken (ondersteboven keren; van Maleis: balikkan = omkeren); bokketuig (koppel en eventueel andere uitrustingsstukken die op de man gedragen worden); doormannen van hand tot hand doorgeven); Gerrit (een meeuw die op de geusstok (soort vlaggestok) zit of boven zee vliegt; als iets overboord gegooid wordt, is het ‘voor Gerrit’); ketelaar iemand die door zijn rooster niet tegelijk met de rest van de bemanning kan eten, en daarom later eet; deze term is ook wel bij de landmacht gehoord); knikken en knakken gymnastiekles); krakpak (oud vies pak dat alleen wordt gedragen bij vuil werk) en laagwater (het einde van een maaltijd).

Een mogelijke oorzaak van deze verschillen tussen het landmacht- en het marinejargon is het aantal dienstplichtigen. Bij de landmacht

[p. 151]

wisselt immers ieder jaar een groot deel van het personeel (de dienstplichtigen), bij de marine niet. Bovendien hebben de dienstplichtigen die bewust voor de marine kiezen een andere motivatie, en daarmee ook een andere attitude ten aanzien van militair taalgebruik. De sociale situatie bij de marine draagt eveneens bij aan het statische karakter van de groepstaal. De sociale situatie aan boord van een schip is hechter dan die binnen een kazerne. Door de gesloten gemeenschap die de bemanning van een schip vormt, staat het taalgebruik van de marine, in vergelijking met andere groepstalen, aan weinig invloeden van buitenaf bloot.

● Maleise invloeden

Marinepersoneel dat in Nederlands-Indië gediend heeft, is bijna geheel met leeftijdsontslag. Toch blijkt uit observatie en uit onderzoeken dat er veel Maleis is blijven hangen.

De heer Hanssen stelt terecht vast dat de hoeveelheid Maleise woorden en uitdrukkingen in het marinejargon terugloopt. Dit blijkt ook uit het onderzoek van Van Dam & Vervoort: Het Maleis in het mariniersjargon, doctoraalscriptie Nederlands, Leiden 1987. Hanssen noemt als voorbeeldzinnen: ‘Mag ik een strootje (sigaret) van je draaien, je krijgt het met kat (wanneer ik mijn salaris binnen heb) terug’ en ‘Ik ga mandiën (baden, douchen) en trek een schone pendek (onderbroek) aan, alvorens mijn tampat (kooi, bed) op te zoeken’. Hij stelt dat deze zinnen abracadabra zouden zijn voor de huidige matroos, omdat de zelfstandige naamwoorden in deze zinnen niet meer begrepen worden. Uit mijn observaties tussen 1985 en

Enkele andere Maleise woorden die in het taalgebruik van het marinepersoneel nog veel voorkomen zijn tjot (heuvel, helling; van Maleis tjot = berg) en barang (kleding, het totaal van eigendommen aan boord, bepakking; van Maleis barang = bagage, goederen). Bintang wordt gebruikt als synoniem voor een onderscheiding, medaille (van Maleis bintang = ster), en baroe voor ‘nieuw’ of ‘nieuweling’, door de jongeren veel gebruikt in de uitdrukking spiksplinterbaroe (van Maleis baroe = nieuw).

1990 bij de marine blijkt echter dat mandiën nog wel gebruikt wordt, en pendek en tampat zelfs nog erg veel.

Van Dam & Vervoort hebben een onderzoek gedaan naar het Maleis in het jargon van het Korps Mariniers. De jongste groep van de vijf groepen informanten is tussen 1980 en 1985 in dienst getreden. Zij waren op het moment van het onderzoek pas twee tot zeven jaar in dienst van Defensie, en kenden en gebruikten allen de woorden strootje, katje, pendek en tampat. Mandiën werd door 40% gekend en gebruikt. De oudere groepen mariniers, die in 1978 of eerder in dienst waren getreden, kenden en gebruikten allen mandiën.

Uit een van mijn eigen onderzoeken onder beroepsinfanteristen van 30 jaar en jonger blijkt dat de woorden pendek en tampat ook bij de landmacht door nogal wat mensen gekend worden: 72% kent de betekenis van pendek en 56% zegt dit woord te gebruiken; de betekenis van tampat wordt door 28% gekend en gebruikt.

Het woord pendek is Maleis voor ‘kort’. Aanvankelijk werd het woord gebruikt voor ‘korte broek’, maar tegenwoordig voor ‘onderbroek’. Een leuke paradox is op die manier ontstaan in het landmachtjargon, waar nogal eens wordt gesproken van een ‘lange pendek’.

● Passe-partout

Opvallend is dat er verschillende Maleise woorden zijn die hun betekenis hebben verloren, maar toch veel gebruikt worden. Zo kent men bij de marine het werkwoord toetoepen, dat waarschijnlijk afgeleid is van het Maleise toetoep, dat onder andere ‘sluiten’, ‘bedekken’ en ‘opsluiten’ betekent. Toetoepen wordt nu echter gebruikt als vervanging van allerlei verschillende werkwoorden.

Kombalie boontjes! werd aanvankelijk door marinemensen gebruikt wanneer iemand iets van ze leende. Het betekende ‘En terugbrengen!’ (Maleis: kombali = terug). Nu wordt deze uitdrukking in allerlei situaties gebruikt als betekenisloze stoplap. Het meest opvallend is echter het werkwoord oeroesen, dat bij de marine ‘onofficieel regelen’ betekent, maar bij de landmacht wordt gebruikt voor een scala van verschillende handelingen. Bij een onderzoek vroeg ik veertig infanteristen naar de betekenis van dit woord. Slechts één omschrijving werd meer dan één keer genoemd: ‘bezig zijn’. De overige omschrijvingen liepen uiteen van ‘slapen’ tot ‘druk doen’ en van ‘flauwekullen’ tot ‘raar door het veld rennen’. Kortom: oeroesen is het militaire ‘smurfen’.

● Aflopende zaak

Dat juist veel Maleise woorden betekenisloos worden, is niet zo vreemd. Deze woorden worden geleerd door militairen die geen Maleis kennen, door naar de betekenis te raden.

Vaak wordt het Maleise woord verkeerd geïnterpreteerd. Aangezien de wens om bij de groep te horen, en daarmee de wens om de groepstaal te spreken, groot is, gebruikt men ze toch, ook als men nog niet helemaal zeker is van de betekenis. De betekenis van het woord verwatert zo steeds verder, totdat het woord geen herkenbare betekenis meer heeft en op termijn misschien niet meer gebruikt wordt. De kans is dus groot dat toetoepen en Kombalie boontjes! binnenkort uit het marinejargon, en oeroesen uit het landmachtjargon verdwijnen. En zo zal het ook veel andere Maleise woorden vergaan. Op dit moment kun je echter nog veel Maleis en ‘steenkoolmaleis’ horen in het taalgebruik van de marine, als je je kroepoeks er maar voor open zet.