Onze Taal. Jaargang 61

[p. 136]

Van woord tot woord
Marlies Philippa
Koptisch

Op 20 en 21 februari van dit jaar was de paus in ons land. Niet de paus van Rome, maar de paus van Alexandrië, Shenouda III, patriarch van de Koptisch-orthodoxe Kerk. Zoals de Roomse paus de opvolger van Petrus is, zo is Shenouda III de 117de opvolger van de evangelist Marcus. Marcus, geboren in Libië, heeft in het jaar 43 het christendom in Egypte gepredikt. In 68 stierf hij in Alexandrië de marteldood. Het christendom verspreidde zich snel in Egypte en de Koptische Kerk speelde dan ook in de eerste eeuwen van onze jaartelling een belangrijke rol. Het kloosterwezen is in Egypte ontstaan. In de vijfde eeuw kwam er een scheiding met Rome.

● 13 amshier 1708

Tijdens het bewind van de Romeinse keizer Diocletianius vonden er hevige vervolgingen van de christenen plaats. Als herinnering hieraan nam de Koptische Kerk het eerste regeringsjaar van de keizer in 284 als begin van de liturgische jaartelling aan. Het jaar 1992 is dus volgens de Koptische kalender 1708. Op 21 februari 1992, 13 Amshier 1708ste jaar van de martelaren, werd in Amsterdam-Noord door Zijne Heiligheid Paus Shenouda III de ‘Koptisch Orthodoxe Kerk van de Heilige Maria’ ingewijd, ten behoeve van de ongeveer tweeduizend Kopten (vooral Egyptenaren) die in Nederland wonen. Amshier is de zesde maand van het Koptische jaar, en loopt van de tweede week van februari tot de tweede week van maart. In Egyptische kranten, zoals de ook in Nederland verkrijgbare Al Ahram (de piramiden), staan iedere dag drie data vermeld: de westerse, de islamitische en de Koptische.

U vraagt zich wellicht af wat dit alles met onze taal te maken heeft. Heel wat. Allereerst was ook het Nederlands vertegenwoordigd in de talenmengelmoes die in deze kerk te beluisteren viel. Ik was erbij en ik luisterde ernaar. Er werd voortdurend heen en weer gesprongen tussen Koptisch, klassiek Arabisch, Egyptisch Arabisch, Engels en Nederlands. De paus sprak Engels en het evangelie was in het Nederlands. Bizar klonken de in het Nederlands gezongen liederen op millennia oude traditionele melodieën.

● Dode taal

In de tweede plaats kent onze taal een paar Koptische leenwoorden. Het woord kopt zelf bijvoorbeeld. Kopt is via het Arabisch in het Nederlands gekomen. Het Arabisch heeft het van het Koptisch, dat het ontleend heeft aan het Griekse aigyptios ‘Egyptenaar’. Aigyptos ‘Egypte’ komt van het Faraonische Ha Ka Ptah ‘huis van de god Ptah’, een benaming voor de stad Memphis (nu Caïro). De Koptische taal is de laatste fase van de oorspronkelijke Egyptische taal. Sinds Egypte vanaf de zevende eeuw werd geïslamiseerd en gearabiseerd, raakte het Koptisch steeds meer in onbruik. De Egyptenaren die zich niet bekeerden tot de islam, maar christenen bleven, noemden zich Kopten. Pas in de tiende eeuw sijpelde het Arabisch ook de Koptische gemeenschap binnen. Het Koptisch verdween als voertaal in de loop van de dertiende eeuw, het eerst in de delta. In Opper-Egypte bleef de taal bestaan tot in de veertiende eeuw. Momenteel wordt het Koptisch nog uitsluitend gebruikt in de eredienst van de Koptische christenen. In het Egyptische Arabisch zijn wel veel Koptische woorden bewaard gebleven, vooral op het platteland. De taal wordt geschreven in Griekse lettertekens met de laatste zeven letters uit het demotisch, een vereenvoudigde versie van het hiëroglyfenschrift, bekend als een van de drie schriftvarianten op de steen van Rosetta. Op deze steen staan hiëroglyfen, de schriftelijke weergave van de oude Egyptische taal, demotisch en Grieks.

● Mondiale leenwoorden

De vier andere Koptische leenwoorden in het Nederlands zijn antimoon, andijvie, bark en oase. De naam van het scheikundige element antimoon, dat ook gebruikt kan worden om de ogen te verfraaien en te helen, is via het middeleeuws Latijnse antimonium wellicht ontleend aan het Arabisch, dat het op zijn beurt van het Grieks en dat weer van het Koptisch heeft. Andijvie komt via het Franse endive (witlof) eveneens uit het middeleeuwse Latijn: intubon. De oorsprong is het Koptische toeba, de benaming voor de maand die vóór amshier komt. In deze maand (januari-februari) oogstte men de andijvie. Toeba is in een stad als Alexandrië berucht, omdat het dan zo vaak stormt.

Bark is afkomstig van het Koptische bari, de naam voor de bootjes van de scheepvaart op de Nijl. In het Grieks werd dit vervormd tot baris, waaruit de Romeinen barica maakten, dat tot barca verkort reeds in de derde eeuw in Portugal bekend was. Vandaar kwam het in alle Romaanse en Germaanse talen.

Het woord oase hebben we van het Grieks, dat het van het Koptisch heeft overgenomen. In het Egyptische Arabisch bestaat het nog steeds als waha.

De Kopten leven als bescheiden minderheid in Nederland. Nauwelijks bekend qua godsdienst en qua taal. Hun taal is dood. Evenals het Latijn vroeger bij de rooms-katholieken wordt zij nog slechts bij de eredienst gebruikt. Maar enkele woorden zijn blijven bestaan. En die zijn over de hele wereld bekend geworden.