Onze Taal. Jaargang 61

[p. 132]

Dubbelop

Marcel Lemmens - Rijkshogeschool Maastricht, Faculteit Opleiding Tolk-Vertaler

Renkema merkt in zijn Schrijfwijzer (1989, blz. 91) terecht op dat pleonastisch en tautologisch taalgebruik niet per se fout hoeven te zijn, aangezien ze soms een verhelderend of contrasterend effect hebben. Zo kan volgens hem het pleonasme witte sneeuw heel goed gebruikt worden in een context waarin ook sprake is van vervuilde sneeuw (bruine smurrie). Het herhalen van een deel of het geheel van een bepaalde betekenis kan nuttig zijn als een mededeling of boodschap duidelijk moet overkomen bij de luisteraars of gesprekspartners (het betreft meestal gesproken taal). Zo kan betekenisherhaling als een soort versterking dienen, als in ‘erg intensief’ en ‘pril begin’. Pleonasmen en tautologieën zoals ‘mede-collega's’ (Hennie Stamsnijder), ‘een extra ingelaste vergadering’ (minister Pronk) en ‘de huidige stand op dit moment’ (Annette van Trigt) zijn echter volledig overbodig.

● Tussen onzeker en nadruk

In de meeste gevallen hebben we te maken met slordigheden die worden uitgesproken onder een bepaalde druk. De overlappende en dubbele betekenissen zijn echter niet allemaal van hetzelfde soort. De verschillende pleonasmen en tautologieën die ik in het eerste halfjaar van 1991 heb gehoord (en gezien), heb ik geprobeerd onder te brengen in een aantal categorieën. Hoewel het aantal categorieën misschien groter of kleiner zou moeten zijn, de grenzen van de indelingen vaag zijn, en de voorbeelden soms in meer dan één categorie zijn in te delen, kan er mijns inziens toch een bepaald onderscheid worden gemaakt.

Ten eerste is er de verspreking die wordt veroorzaakt doordat men tijdens het spreken van gedachten verandert of doordat men bijvoorbeeld zenuwachtig of vermoeid is. Het woord waaraan men eerst dacht of de constructie die men eerst wilde uitspreken, wordt vervangen door een nieuwe vorm met (nagenoeg) dezelfde betekenis. Voorbeelden van versprekingen zijn:

1	ex-oud-studenten
2	een voorbeeld bijvoorbeeld
3	[De Amazing Stroopwafels] gaan hun eerste tekst beginnen met Gezond

In het eerste geval gaat het om een oud-student die zichzelf meteen verbeterde. Het tweede voorbeeld komt van Jack Spijkerman, die zó snel praat dat herhaling geen kwaad kan. De derde verdubbeling is van Fred Florusse, die op 22 juni 1991 de presentatie van Spijkers met Koppen moest overnemen van Jack Spijkerman.

Meestal zal een spreker er zich waarschijnlijk niet van bewust zijn dat hij of zij een betekenis geheel of gedeeltelijk herhaalt. Dit geldt ook voor de tweede categorie, waarin niet echt voor verdubbeling van betekenis wordt gekozen, maar wel voor het gebruik van meer of langere woorden. Het betreft hier de groep van ‘babbelfouten’, fouten die worden gemaakt doordat er tijd moet worden volgepraat, of doordat men denkt dat er veel gezegd moet worden. Dit is typisch het soort slordigheden dat men in sportreportages hoort:

4	De overwinning van de ritzege kan hem niet meer ontgaan. (Studio Sport, 2-2-91)
5	verbetering in positieve zin (Studio Sport, 3-2-91)
6	Het percentage zakt naar beneden. (Heinze Bakker in Studio Sport, 16-6-91)

De derde categorie ligt erg dicht bij de tweede en betreft overlappingen en verdubbelingen waarvan een van de twee woorden verhoudingsgewijs minder frequent is, meestal een ‘chiquer’ woord. Deze slordigheden zou men als ‘dikdoenerij’ kunnen betitelen. Enkele voorbeelden:

7	Hij nam als eerste het initiatief voor een bijeenkomst. (NOS-Laat, 31-1-91)
8	een hoogstandje van architectonische bouwkunst (NOS-Laat, 21-3-91)
9	zonder dat er uitzicht is op een goed perspectief (RTL-4 Weer, 1-5-91)
10	een cruciaal keerpunt (Maartje van Weegen, NOS-Laat, 14-5-91)
11	jongens die qua progressie enorm vooruitgegaan zijn (Leo Beenhakker in Studio Sport, 31-5-91)
12	[het zwemmen van Karin Brienesse] ziet er esthetisch niet

[p. 133]

mooi uit (de heer Roskam, trainer van KB, in Studio Sport, 21-6-91)

De vierde categorie bevat slordigheden die ontstaan doordat men iets zeer sterk wil benadrukken.

13	snel omlaag kelderende temperaturen (RTL-4 Weer, 5-12-90)
14	Het Land van Valkenburg is bij uitstek HET blad om uw oproep bekend te maken. (2-5-91)
15	dé beste tijdritspecialist (Mart Smeets in Studio Sport, 13-7-91)
16	Ik sta hier midden in het hart van het festival. (Maud Coppes, Ned. 3, 31-8-91)

Voorbeeld 10 zou waarschijnlijk ook heel goed in deze categorie geplaatst kunnen worden. Misschien had Maartje van Weegen niet zozeer willen laten horen dat ze weet wat cruciaal is, maar had ze keerpunt slechts wat meer kracht bij willen zetten. Voorbeelden 14 en 15 zijn interessant omdat ze anders zijn dan alle andere verdubbelingen: het gaat hier niet zozeer om een herhaling van een betekenis met een extra woord, maar om verandering van lettertype en intonatie (al moet gezegd worden dat ook ‘bij uitstek hét blad’ nog ietwat vreemd is).

Het voorbeeld uit het regionale blad Het Land van Valkenburg brengt me bij mijn laatste categorie: niet weten dat er iets fout is. Het is natuurlijk heel moeilijk te bepalen of iemand er zich wel of niet van bewust is wanneer een betekenis onnodig verdubbeld of gedeeltelijk herhaald wordt. Toch zijn er gevallen waarvan men vermoedt dat de spreker of schrijver niet beseft of beseft heeft dat er een slordigheid is uitgesproken of opgeschreven. Dit geldt met name voor geschreven tekst, waarvoor men vaak meer bedenktijd heeft. Voorbeeld 14 is misschien zo'n geval. Een ander voorbeeld is:

17	in de verdere rest (schriftelijke opmerking van een student bij een toets, juni 1991)

Een aantal subtiele herhalingen in gesproken taal die wellicht niet iedereen meteen zouden opvallen:

18	we naderen Breda heel spoedig (de heer Nouwen, hoofddirecteur ANWB, in NOS-Laat, 22-3-91)
19	er zijn sommige spelers die (scheidsrechter Blankenstein in Studio Sport, 28-4-91)
20	hun uitkering kunnen blijven behouden. (Verslaggever René Went in het NOS-Journaal van 12-8-91)
21	tot voor een jaar geleden (de heer LeBlanc van de Oost-Europa Bank tijdens een uitzending van NOS-Laat, 26-8-91)

● Gelegenheidstaal

Het moge duidelijk zijn dat de indeling van pleonasmen en tautologiës in categorieën moeilijk is, omdat men meestal niet weet wat er is omgegaan in het hoofd van de spreker of schrijver. Toch lijkt het me dat er omstandigheden zijn waaronder bepaalde personen betekenisherhalingen uitspreken die ze anders niet zouden gebruiken, en dat er mensen zijn die een aantal van dergelijke herhalingen niet herkennen.

Het is ten slotte ook aardig te zien dat verdubbeling van betekenis kan leiden tot verandering van betekenis. Zo stond in een kop van de sportpagina van De Telegraaf op 5 september 1991 het volgende: ‘Feyenoord blijft nog ongeslagen’. Als er had gestaan is nog ongeslagen in plaats van blijft, dan was de kop neutraal tot zelfs ietwat triomfantelijk geweest (er had natuurlijk ook kunnen staan ‘Feyenoord ongeslagen’ of ‘Feyenoord nog ongeslagen’). De combinatie van blijven en nog lijkt nu echter te impliceren dat het niet lang meer zal duren voordat Feyenoord het eerste verlies zal leiden. Is dit een kop van een optimistische Feyenoord-fan of van een Rotterdamse pessimist?