Onze Taal. Jaargang 61

[p. 111]

Nederlands in het Schots

Arthur Kooyman - Edinburgh

Veelvuldig wordt aandacht geschonken aan de invloed van het hedendaagse Engels op het Nederlands. In het verleden is er echter ook van het omgekeerde sprake geweest. De Nederlanders in Nieuw-Amsterdam (het latere New York) leenden aan het Amerikaans-Engels woorden als boss (= baas), cookie (= koekje), snoop (van snoepen) en waffle (= wafel). Vele zeevaarttermen in het Engels gaan terug op het Nederlands; zie daarvoor de uitgebreide verzameling die de heer A.J. Kopmels gaf in Onze Taal van september 1990 op blz. 162-163.

Ik wil in dit artikel kijken naar de frappante parallellen tussen het Nederlands en het Schots. Voor die overeenkomst kunnen twee factoren genoemd worden:

-	het gemeenschappelijke Oudnederduits, dat ten grondslag ligt aan het Nederlands én het Schots/Engels;
-	woorden in het Schots die aan het Nederlands ontleend zijn.

● Gemeenschappelijke bron

Woorden uit het Schots die duidelijke verwantschap vertonen met het Nederlands/Duits, zijn onder andere:

-	to ken: ‘ik ken hem’ is in het Engels ‘I know him’, maar in het Schots ‘I kén him’ (normaal spraakgebruik).
-	shite: dit woord, dat in het Engels tot het woord shit werd, en in de dagen der hippies naar Nederland overwaaide, ligt na 1500 jaar nog steeds zeer dicht bij het Duitse Scheiße en het Nederlandse schijt.
-	blindlings: equivalent van ons woord blindelings.

Het Schots werd als aparte, van het Engels onderscheiden taal gebruikt aan het hof van de Schotse vorsten tot 1603 en in de rechtspraak tot de stichting van het Verenigd Koninkrijk in 1707. Het was formeel een andere taal dan het Engels. Het Engels en het Schots zijn afkomstig van de taal die de Angelen, Saksen en Juten tussen de vierde en de zesde eeuw van het vasteland meebrachten. Deze Germaanse stammen waren afkomstig uit het gebied tussen Nederland en Denemarken en moeten een taal gesproken hebben die verwant of identiek was met de vroegere vormen van het Nederlands, Duits en Fries. Een aantal woorden uit die ‘oertaal’ verdwenen uit het Engels maar werden bewaard in het Schots.

Het is verrassend dat na 1600 jaar die afkomst nog steeds zichtbaar is; met name het Fries en het Schots/Engels zijn zeer duidelijk verwant. De zin ‘Bûter, brea en griene tsiis, hwa dat net sizze ken, is nin rjuichte Fries’ is met een zekere uitleg redelijk begrijpelijk voor Engelstaligen: bûter, brea, grien, tsiis en ken lijken veel op de Engelse woorden butter, bread, green, cheese en can. Het Schotse Engels is op een aantal gebieden echter conservatiever gebleken dan het zuidelijke Engels; vandaar dat er nog steeds vele overeenkomsten zijn met de continentale Westgermaanse talen.

● Ontleend aan het Nederlands

In Schotse dialecten (die in hun pure vorm echter niet veel gesproken worden) vinden we verbluffend veel ontleningen uit het Nederlands. Ik noem:

-	kirk: de ‘Church of Scotland’ wordt niet ‘(the) church’ genoemd, maar ‘the kirk’ (= kerk)
-	craig (= nek, van ons woord kraag)
-	to besle (= bazelen)
-	doss (= tabaksdoos)
-	mattie (= maatjesharing)
-	to roup/roop (= roepen)
-	runt (= rund)
-	scowp (= schop, als werktuig)
-	to slinger (= slingeren)
-	slock (= slok)
-	swack (= zwak)
-	to wintle (= wentelen)
-	faan (= vaan)
-	cran (= kraan)
-	trap (= idem, als in keldertrap)
-	track-pot (in ouderwets Schots = ‘trek-pot’ = theepot)

Al in de middeleeuwen waren er frequente contacten tussen Nederlanders/Vlamingen en Schotten. Zo vestigden zich Vlaamse lakenmakers in Schotland: vandaar de veelvoorkomende naam Fleming. Ook de handelscontacten met Noord-Nederland waren levendig. Tijdens de reformatie, toen het calvinisme zowel in Schotland als in de Republiek zegevierde, werden deze banden nog sterker. Vandaar het woord kirk. Door deze contacten was de invloed van het Nederlands op het Schots groot en is er een flink aantal Schotse woorden van Nederlandse afkomst.

Nog veel sterker is deze invloed in het dialect van de Shetland-eilanden, een eilandengroep in het noorden. In het verleden waren deze eilanden een belangrijke basis voor de Nederlandse haringvissers. En voor de Shetlanders waren de Nederlandse vissers dermate belangrijk dat hun geschiedenis en de taal die ze nu spreken nauw verweven zijn met de komst van de Nederlandse vissers.

Rond 1800 moeten veel bewoners van de eilanden vloeiend Nederlands gesproken hebben. Het aantal Nederlandse woorden is dan ook nog groter dan in gewone Schotse dialecten. Deze woorden zijn nog verrassend Nederlands, niet verbasterd. Ik noem:

-	alikruik (= alikruik, in Zeeland gevonden zeeslak)
-	crank (= krank, in de taal van de Shetland-eilanden ‘zwak, ziek’)
-	dulheit (= apathie, van dolheid, ouderwets voor ‘waanzin, gekte’)
-	gilder (= gulden)
-	kracht (idem)
-	lar (= laars)
-	leppel (= lepel)
-	maat (= maat, vriend)
-	peer (= pier)

Hoewel de Nederlanders hun verleden haast collectief vergeten lijken te zijn, wordt men er in het buitenland soms onverwachts mee geconfronteerd.

Special thanks to Cathy Ratcliffe and Liz McQueen for their information and guidance on Scots.