Onze Taal. Jaargang 61

[p. 107]

Nederlandse leenwoorden in het Sranan Tongo

Kees van Doorne - bibliothecaris, Amsterdam

Zoals J. van Donselaar in Onze Taal van februari/maart 1990 al heeft uiteengezet, is het Sranan Tongo (‘Surinaamse taal’) de onofficiële lingua franca van Suriname. Het is met ruim honderdduizend moedertaalsprekers de taal van de markt, de winkel, de veerpont, de bus en het schoolplein (maar niet van de school!).

Het Sranan Tongo is een zogenaamde creolentaal. Zo'n taal is begonnen als een pidgintaal, een sterk vereenvoudigde taal die wordt gebruikt als tussentaal voor incidentele contacten tussen sprekers van verschillende talen. Als zo'n pidgintaal eenmaal moedertaalsprekers krijgt, ontwikkelt zij zich, meestal in snel tempo, tot een volledige taal: het pidgin is dan een creolentaal geworden. Dat ontwikkelingsproces noemt men creolisering.

● Bonte geschiedenis

Het Sranan Tongo is op die manier ontstaan uit Afrikaanse talen en het Portugees, waaraan later woorden uit het Engels en het Nederlands zijn toegevoegd. Het waren de in Suriname geboren slaven die van de uit Afrika meegebrachte contacttaal, het pidgin-Portugees, een volwaardige taal maakten. In de ontwikkelingsgeschiedenis van het Sranan Tongo kunnen de volgende perioden worden onderscheiden:

1 De periode tot in het midden van de zeventiende eeuw, waarin het nog een pidgintaal was in de slavendepots.

2 De vroege periode, tot circa 1800. Een belangrijk jaartal in deze periode is 1667: de verovering van Suriname door de Nederlander Crijnssen.

3 De tussenperiode, van circa 1800 tot circa 1850, de tijd van de Franse Revolutie en het Engelse tussenbewind van 1804 tot 1816.

4 De eerste moderne periode, van circa 1850 tot 1940. In deze periode vond de afschaffing van de slavernij plaats (1863) en werd de leerplicht ingevoerd voor het lager onderwijs (1876), dat op den duur geheel in het Nederlands werd gegeven.

5 De nieuwste periode, vanaf 1940. De belangrijkste gebeurtenissen in deze periode waren de legering van Amerikaanse troepen, de grote emigratiegolf naar Nederland en de zelfstandigheid in 1975.

Uit de vroegste periode stammen de Afrikaanse en Portugese woorden. Uit de daaropvolgende twee perioden stammen, naast onder andere Indiaanse woorden, de meeste Engelse woorden. Maar ook Nederlandse woorden dringen dan steeds vaker de taal binnen, vooral sinds 1816. Enkele voorbeelden van zulke vroeg aan het Nederlands ontleende woorden zijn: triki uit strijken, sondro uit zonder, skrifi uit schrijven, en skopu uit schoppen.

In de periode van circa 1850 tot 1940 worden nog veel meer Nederlandse woorden in minder aangepaste vorm overgenomen, bijvoorbeeld afkati (advocaat), boksit (bauxiet), manspasi (emancipatie) en oto (auto).

In de nieuwste periode ten slotte ontleent het Sranan Tongo veel nieuwe woorden aan het Engels; de aanwezigheid van Amerikaanse troepen en de sportwedstrijden in die tijd met buurland Guyana hebben daar zeker toe bijgedragen. Uit deze periode stammen waarschijnlijk woorden als afseyt uit off-side (de uitspraak van a, ey en t is door het Nederlands beïnvloed), pinanti uit (een Nederlandse verbastering van) penalty, tyek (in de betekenis ‘in orde’) uit check, en het fraaie woord tyokminek uit choke my neck (‘overhemd met das’). Ook werden toen woorden aan het Nederlands ontleend: kfalek uit gevaarlijk, baldadek uit baldadig (beide in de betekenis van ‘geweldig, heel erg’), owk/ owktu uit ook (-tu uit Eng. too), en kel uit kerel.

Er zijn ook woorden die in Nederland ontleend moeten zijn: kakra uit kachel (er zijn geen kachels in Suriname) en Bemre uit Bijlmer. Er komen nu ook woorden in gebruik die op een geheel nieuwe manier zijn aangepast: ze bevatten een deel van het oorspronkelijke woord, aangevuld met een nieuw, modieus achtervoegsel. Voorbeelden zijn stuka voor stu-

Enkele aanpassingen onder de loep
SEKREPATU
Sekrepatu betekent ‘schildpad’ en is ook van het Ned. schildpad afgeleid. Het tweede deel, -pad, heeft een klinker aan het einde gekregen, net als patu uit Eng. pot. Tussen de s en ch van sch(ildpad) is een klinker ingevoegd om de uitspraak te vergemakkelijken, een e, die overeenstemt met de e uit de volgende lettergreep, -kre, die de Nederlandse vervangt. De I is ‘naar voren gehaald’ en een r geworden, en de t-klank van schild- is voor de p weggevallen. De ch ten slotte werd een k.
KONKRUDOSU
Konkrudosu is een ietwat ironisch woord voor radio en bestaat uit twee delen: konkru- uit konkelen, in de betekenis ‘smoezen’, ‘kwaadspreken’, en dosu uit doos. Ook hier is weer een klinker aan het einde van beide delen toegevoegd. De I van konkel is weer ‘naar voren gehaald’ en een r geworden.
TRIK'ISRI
Een trik'isri is een strijkijzer. Triki, een oude ontlening uit het Nederlands, heeft weer een klinker op het einde die past bij de voorafgaande klinker. De oude of dialectlange i uit het Nederlands is hier, in enigszins verkorte vorm, bewaard gebleven. De s is in deze vroege creolisering verloren gegaan in het cluster str-. Isri is ontstaan uit ijzer (ook in een oude vorm met lange i in plaats van een ei-klank). De r is ‘naar voren gehaald’. In de samenstelling trik'isri valt de tweede i van triki weg voor de eerste van isri.

[p. 108]

deren, Damsko voor Amsterdam, en Bouta voor Bouterse. Ze doen een beetje denken aan Nederlandse modewoorden als lesbo en depri.

● Aanpassingsprocessen

Laten we eens wat gedetailleerder kijken naar de aanpassingen die woorden van Nederlandse herkomst in het Sranan Tongo hebben ondergaan, ofwel naar de manier waarop het proces van creolisering plaatsvond.

Drie manieren om nieuwe, ontleende woorden goed te laten ‘passen’ in de creolentaal zijn:

1 aanpassing van de nieuwe woorden;

2 aanpassing van bestaande woorden onder invloed van de taal waaraan nieuwe woorden worden ontleend;

3 vervanging van bestaande woorden door nieuwe leenwoorden.

• Nieuwe woorden aanpassen

Als nieuwe ontleende woorden worden aangepast, gebeurt dat volgens zekere wetmatigheden. De belangrijkste regels die gelden voor vooral de vroege ontleningen in het Sranan Tongo zijn:

- Een woord mag in principe niet op een medeklinker eindigen.

Aan de slotmedeklinker van het ontleende woord wordt daarom een klinker

Curieuze woorden
De wispelturige r: lebriki (rib), uit ribbetje: er is een r ingelast die er niet stond; trekti, uit trechter: er is een r verdwenen; krabnari, uit karbonade: de d is een r geworden; domri, uit dominee: de n is een r geworden; montiri (vijzel), uit montier (in oude betekenis ‘vijzel’): de eerste r is een n geworden.
Oude woorden
pansboko (pak slaag), uit Spaanse bok, naam van een oud martelwerktuig; kumakoysi (wc), uit gemakhuisje (buitentoilet); apresina (sinaasappel), uit appelsien; fanowdu (nodig), uit van node.
Woorden van gemengde herkomst
bunkopo, fokanti, gevormd naar het model van goedkoop en vierkant, en in dezelfde betekenis, maar met een eerste deel dat ontleend is aan andere talen: bun- uit Port., fo- uit Eng. four.
Leuke samenstellingen
olipoysi(vetpuistje), uit oliepuistje; trekbanti (bretels), uit trekband; trowkuku (bruidstaart), uit trouwkoek.

toegevoegd, bijvoorbeeld birti uit buurt. Als de laatste letter een m of een n is, laat men die in de uitspraak weg: de klinker die ervoor staat, vormt dan de slotklank en wordt genasaliseerd (‘door de neus’) uitgesproken: bon uit boom (in uitspraak ongeveer het Franse ‘bon’). Ook binnen een woord kan een klinker genasaliseerd worden; dit wordt weergegeven door er een n achter te plaatsen: nangra uit nagel; finyoro uit viool.

- Medeklinkercombinaties worden zoveel mogelijk vermeden. Zo is de s in de combinatie st aan het begin van een woord weggevallen (triki uit strijken) of is tussen die s en t een klinker toegevoegd: sikreki, oude vorm van skreki, uit schrikken. Ook aan andere medeklinkercombinaties is soms een klinker toegevoegd: bijvoorbeeld waran en woron uit (Ned./Eng.) warm/worm, kindi uit knie.

- De l (of r) in of aan het einde van een woord wordt ‘naar voren gehaald’: desre uit dissel en mesre uit metsel(en). In het laatste voorbeeld verdwijnt ook de t weer. De ‘verwisseling’ van l door r is een verhaal apart. De klanken r en l zijn bij oudere sprekers van het Sranan Tongo en bij dialectsprekers vaak versmolten tot een