Onze Taal. Jaargang 61

[p. 105]

Het aardige van België
Nederlandse elementen in Belgisch Frans

Harry Cohen - Brussel

België omvat volgens de grondwet vier taalgebieden: het Nederlandse, het Franse, het Duitse en het tweetalige Brussel-Hoofdstad Zoals iedereen weet, vertoont het taalgebruik in het Nederlandstalige gebied (Vlaanderen) tal van regionale eigenaardigheden. Sardientjes blijken daar in dozen te worden verkocht en sommige modezaken bieden in de uitverkooptijd gesoldeerde kleedjes aan. Minder bekend is dat zich in het Franstalige gebied (Wallonië) een soortgelijk verschijnsel voordoet. Een speurtocht naar neerlandismen in het Belgische Frans.

Een krantenstalletje noemt men in Wallonië een aubette. Dat is een van die typisch Belgische woorden waar Fransen soms met een glimlach van vertedering op reageren maar vaker hun schouders of wenkbrauwen over ophalen. Ze worden wel als Waals aangeduid, maar dat kan verwarring wekken. De term ‘Waals’ wordt tegenwoordig meestal gebruikt als verzamelnaam voor een bepaalde groep dialecten (Luikerwaals, Naams, Picardisch, enz.) die voor een buitenstaander praktisch onverstaanbaar zijn. Het Belgische Frans daarentegen is een regionale variant van het standaard-Frans, net als het Frans dat in Zwitserland of in de Midi gesproken wordt. Het wijkt in de uitspraak duidelijk van het Franse Frans af, soms ook in woordkeus en idioom, op enkele punten zelfs in grammatica en zinsbouw. De zogenoemde belgicismen zijn voor een deel overblijfsels uit vroeger tijden (zoals aubette), voor het overige stammen zij uit een Waals dialect (zoals gosette voor appelflap) of uit een andere taal. In het laatste geval gaat het vrijwel steeds om taalelementen die aan het Nederlands zijn ontleend. In het onderstaande wordt een aantal van deze neerlandismen tegen het licht gehouden.

● Van goed gehalte

Er wordt in Franstalig België nogal wat gekibbeld over de ‘correctheid’ van bepaalde regionale woorden en uitdrukkingen. Wat de een als een dierbaar brokje eigenheid beschouwt, wordt door de ander als verouderd, dialectisch of uitheems verworpen. (Er is geen onenigheid over de spelling; zo heeft ieder zijn eigen problemen.) Dit soort waarderingen is niet stabiel. Tot voor kort leken de voorkeuren almaar in de richting van het standaard-Frans te verschuiven en het zag er dus naar uit dat alle Belgische eigenaardigheden op den duur zouden verdwijnen. Momenteel valt er echter een kentering waar te nemen. De jongere generaties van taalkundigen en gewone mensen zien Parijs niet meer als de maat van alle dingen en willen het regionale taalgoed in stand houden, althans voor zover het ‘van goed gehalte’ is. Hoe dit ook zij, de onderstaande voorbeelden zijn grotendeels geput uit de harde kern van belgicismen waarvan de gangbaarheid anno 1992 door niemand wordt betwist.

● Stoemp

Geen Franstalige Belg heeft bijvoorbeeld bezwaar tegen bourgmestre (burgemeester; in Frankrijk maire) of tegen drève (dreef; Fr. allée). Hetzelfde geldt voor de benamingen van allerlei gerechten, zoals pape au riz (rijstepap; riz au lait) en elbot (heilbot; flétan). Een populaire maaltijd is waterzooi, een stuk gekookte kip of vis, opgediend in eigen nat. Vanwege dat nat gebeurt het opdienen in een diep bord, een assiette profonde dus, maar in Frankrijk zou dat een assiette creuse zijn. Met endive wordt in België andijvie bedoeld, niet, zoals in Frankrijk, Brussels lof. Deze laatste groente heeft in Wallonië andere namen, waaronder witloof. Een Nederlander zal geen moeite hebben met de betekenis van maatjes of van kriek (kersenbier) of zelfs van stoemp (stamppot). Moeilijker ligt het met pain à la grecque, een zoetige lekkernij die in Griekenland onbekend is. Hoogstwaarschijnlijk gaat het om een mislukte vertaling van ‘brood van de grecht’, eens de specialiteit van een klooster aan een Brusselse gracht. Met dergelijke verklaringen dient men echter voorzichtig te zijn. Cramique en krentenmik zijn als produkt duidelijk verwant, maar of dat voor hun benamingen ook geldt, staat niet vast. Over de herkomst van speculoos en couque (koek) heerst daarentegen geen twijfel.

● Fleur de beurre

Ook buiten de sfeer van eten en drinken is er in het Belgische Frans veel bekends te vinden. De ringwegen rond de grote steden heten officieel Ring, een vuilnisbak is een bac à ordures, een ansichtkaart een carte-vue, een haarkrul een crolle, een boterbloem een fleur de beurre (in Frankrijk respectievelijk périphérique, poubelle, carte postale illustrée, boucle, bouton d'or). Een student woont in un kot. Wat doet hij daar? Il bloque voor zijn examen. Is hij bang om te zakken, dan gaat zijn hart van rikketik, dus heeft hij la cloppe.

Een aardige verzameling vormen de Franse woorden die in België uitsluitend in hun specifiek Nederlandse betekenis gebruikt worden. Zo is een machiniste in Parijs meestal een toneelknecht, maar in België, net als in Nederland, een treinbestuurder. Een hoofdkussen wordt in Wallonië, net als elk ander kussen, coussin genoemd (in Frankrijk: oreiller). Vaak wordt parfum als odeur en een zwangere vrouw als en position aangeduid. Een tirette is een treksluiting (fermeture éclair), een milicien een dienstplichtige (appelé), een buse een kachelpijp

[p. 106]

(tuyau). En een friture natuurlijk een patatkraam (friterie). Nog aardiger zijn de Frans aandoende woorden die in Frankrijk onbekend zijn: bel-étage, prester (presteren).

Tot zover de naamwoorden en werkwoorden. Ook bij andere woordsoorten vallen eigenaardigheden op te merken. Vooral het voorzetselgebruik vormt een doolhof waarin een Fransman raar staat te kijken terwijl een Nederlander zich er juist bijzonder thuis zal voelen. Enkele voorbeelden:

Nederlands # Belgisch Frans # Frans Frans
naar iets zoeken # chercher après quelque chose # chercher quelque chose op het bord schrijven # écrire sur le tableau # écrire au tableau soldaatje spelen # jouer soldat # jouer au soldat
kom mee # venez avec # venez avec moi
wil je meedoen? # veux-tu faire avec? # veux-tu jouer avec nous?
als voorzitter gekozen zijn # être choisi comme président # être élu président

● Avec son derrière dans le beurre

Een heel ander gebied is de woordvolgorde. Het gaat meestal om gevallen waarin het bijvoeglijk naamwoord voor het zelfstandig naamwoord gezet wordt (net als in het Nederlands dus) terwijl dat in Frankrijk andersom gebeurt. Nouvelles pommes de terres (nieuwe aardappels), une propre chemise (een schoon hemd), courtes culottes (korte broek). Een Fransman zegt gewoonlijk: une chemise propre, enz. Daarnaast zijn er ook nogal wat omkeringen van het type oui, ça je sais (ja, dat weet ik; oui, je le sais) en il a de l'argent assez (hij heeft geld genoeg; il a assez d'argent). Een heel merkwaardige is s'entendre comme chat et chien (leven als kat en hond; s'entendre comme chien et chat). Hoe vertrouwd dergelijke omkeringen ons ook mogen voorkomen, het staat niet altijd vast dat ze naar Nederlands voorbeeld zijn gevormd. Er kan soms ook een oud-Franse zinsconstructie of een wallonisme in het spel zijn. Etymologen zijn nu eenmaal voorzichtige mensen die ons graag verbluffende staaltjes van samenhang laten zien, maar zich niet altijd over de rolverdeling tussen kip en ei kunnen uitspreken.

Ten slotte het idioom. Een Nederlander komt in het Belgische Frans tientallen zinswendingen en uitdrukkingen tegen die hem aan de eigen taal herinneren: écoutez une fois (luister eens; écoutez un peu), elle a cassé son bras (ze heeft haar arm gebroken; elle s'est cassé le bras), je ne peux pas sortir du médecin (ik mag niet naar buiten van de dokter; le médecin m'interdit de sortir). Belgische zegswijzen als additionner des pommes et des poires (appels met peren vergelijken) of tomber avec son derrière dans le beurre (met zijn gat in de boter vallen) brengen een Parijzenaar in verwarring.

Overigens zijn vele regionale afwijkingen maar betrekkelijk. Een wachtrij heet in België, net als in Nederland, gewoonlijk file, maar het in Frankrijk veel gangbaardere queue mag ook. Dezelfde verhouding bestaat tussen subside (subsidie) en subvention. Telefoneren kan natuurlijk téléphoner zijn, maar Belgen zeggen wel zo graag sonner (bellen). Men spreekt in zulke gevallen wel van statistische belgicismen.

● Tof

De betrekkelijkheid schuilt ook in het oordeel over wat nu wel of niet tot het algemeen beschaafd Belgisch Frans behoort. Zoals gezegd, daarover heerst geen eenstemmigheid. De opvattingen verschuiven in de loop van de tijd, met tempoverschillen tussen stad en platteland, tussen hoger en minder hoog opgeleiden, tussen jong en oud. Er zijn ook geografische verschillen, vooral tussen Wallonië en Brussel. Brusselaars komen uiteraard meer met de andere landstaal in aanraking en nemen er daardoor meer van over. De Franstalige hoofdstedelingen zijn meesters in het incidentele gebruik van Vlaamse taalelementen, als stoplap, tussenwerpsel, politieke term, of zomaar als grapje (een bekend Brussels bedrijf dat de nadruk op snelle bediening legt, voert de firmanaam Vitess'ke). De zaak wordt nog ondoorzichtiger doordat in Brussel een aantal Bargoense woorden in omloop is waarvan er enkele ook in Nederland bekend zijn (tof, trut, maf). Men hoort er ook menige wending die in Wallonië niet door de beugel kan (je travaille sur un bureau, ik werk op een kantoor; dans un bureau). De volgende dialoog wordt echter in heel Franstalig België verstaan.

Jean-Pol klopt aan bij zijn buurman. Deze roept: Entrez seulement (kom maar binnen; entrez). Na de begroeting zegt de bezoeker: J'ai prêté cent francs de vous (ik heb honderd frank van u geleend; je vous ai emprunté cent francs) et je veux les donner de retour (en ik wil ze teruggeven; et j'aimerais les rendre) mais j'ai vingt francs trop court (maar ik kom twintig frank te kort; mais il m'en manque vingt). Vervolgens overhandigt hij de tachtig frank met een beleefd s'il vous plaît (alstublieft; voilà, Fransen zeggen nooit s'il vous plaît als ze iets aanbieden). Buurman antwoordt: Ça cloppe, j'ai donc encore vingt francs de bon (Dat klopt, ik heb dus nog twintig frank te goed; Ça colle, vous me devez donc encore vingt francs). Menige Vlaming zou in deze situatie ‘Je moet me nog twintig franken’ zeggen, maar dat is een ander verhaal.

Door uitgeverij Van Dale BV werd informatie beschikbaar gesteld. Met dank daarvoor aan Rik Schuts.