Onze Taal. Jaargang 61

[p. 102]

Het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT)

Fons Moerdijk en Rob Tempelaars - Instituut voor Nederlandse Lexicologie, Leiden

Bij 63% van de Nederlandse gezinnen staat een woordenboek in de kast. Het grootste woordenboek, het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT), is daar niet vaak bij. Met zijn meer dan 45.000 bladzijden in 37 banden en nog steeds niet compleet, maakt dit woordenboek een herinrichting van menige woning noodzakelijk. Wat heeft het WNT te bieden, en waardoor onderscheidt dit ‘museum van de Nederlandse taal’ zich van alle andere woordenboeken?

Een handwoordenboek wordt meestal gebruikt als naslagwerk. Men zoekt er bijvoorbeeld in op hoe een woord uit het hedendaags Nederlands gespeld moet worden, wat het betekent en hoe het gebruikt moet worden. Het WNT is met een heel ander doel opgezet. Allereerst is het een historisch woordenboek: het beschrijft de woordenschat van het Nederlands vanaf 1500. Voor de afleveringen na 1976 geldt het jaartal 1921 als eindgrens. Aan een historisch woordenboek als het WNT stel je vanzelfsprekend andere vragen dan aan een handwoordenboek. Wat is de herkomst van een woord? Waar komt het vandaan? Wanneer komt het voor het eerst voor? Wat is de oudste betekenis, wat de jongste? Hoe is de betekenisontwikkeling verlopen? In wat voor vorm(en) kwam het vroeger voor? Welke woorden en welke betekenissen kende onze taal vroeger, maar zijn nu verdwenen?

WNT 1950

Het WNT is ook een wetenschappelijk woordenboek. Het wordt samengesteld door een redactie van taal- en letterkundigen volgens wetenschappelijke methodes en inzichten. De WNT-redacteur maakt zijn uitspraken bovendien controleerbaar door citaten te geven. Die citaten maken zo'n woordenboek ook heel aardig om te lezen. In een dergelijk werk ziet een woordenboekartikel er dan ook heel anders uit dan in een handwoordenboek. Neem bijvoorbeeld het artikel tompouce, zoals dat in 1950 in het WNT (Deel XVII, kolom 987) verscheen.

● Tompouce in het WNT

Tompoes in de dikke Van Dale

Het artikel in het WNT begint met het trefwoord TOMPOUCE. Blijkbaar was tompoes voor 1950 nog niet de meest gebruikelijke vorm. Daarachter staat de nevenvorm TOMPOES. Die weerspiegelt hoe de spelling van dit leenwoord geruisloos is aangepast. Dan volgen de grammaticale kenmerken. Tompouce is een zelfstandig naamwoord. Daarvan geeft het WNT aan wat het woordgeslacht en het meervoud is. Zo leren we hier dat tompoes zowel mannelijk (m.) als vrouwelijk (vr.) gebruikt wordt en dat de meervoudsvorming vroeger nogal wat variatie kende. Na de grammaticale kenmerken wordt de etymologie, de herkomst van het woord, gegeven. Die kan soms beknopt en heel eenvoudig zijn; soms is zij uitgebreid en wat lastiger te volgen. Het WNT bevat veel woorden die in de etymologische woordenboeken niet aan bod komen. Tot het verschijnen van het Etymologisch Woordenboek van Van Dale (1989) gold dat ook voor tompoes. Het WNT leert dat het woord twee keer ontleend is: eerst uit het Engels als benaming voor een soort gebak in de tweede helft van de 19de eeuw. Later is het woord in de betekenis ‘korte damesparaplu’ nog eens aan het Franse tompouce ontleend.

● Citaten

Na het gedeelte waar men ingaat op nevenvormen, grammaticale kenmerken en etymologie (het zogenaamde ‘kopje’) volgt het gedeelte waar de betekenissen worden gegeven. In dit geval zijn dat er twee. De redacteur streeft naar een omschrijvende definitie. Zie daarvoor betekenis 1): er wordt niet zomaar gedefinieerd met ‘gebakje’ of ‘soort gebakje’, maar de kenmerken waardoor een tompoes zich van andere soor-

[p. 103]

ten gebak onderscheidt, worden zo nauwkeurig mogelijk aangegeven. Na de definitie volgen twee verticale parallelle lijntjes. Dat is het zogenaamde ‘hek’, een scheidingsteken. Daarachter volgen de citaten. Die citaten zijn chronologisch gerangschikt. De oudste bewijsplaats, in dit geval uit 1875, komt voorop; de jongste, in 1950 uit de pen van Carmiggelt gevloeid, sluit de rij. Ieder citaat eindigt met een aanduiding van bron en datering. In een aparte bronnenlijst staat de volledige beschrijving van de boeken en tijdschriften waaraan de citaten zijn ontleend. De gewoonte om bij de citaten dateringen te geven, vond overigens pas vanaf 1942 ingang. Daarvóór werden de citaten gerangschikt naar het geboortejaar van de auteur (minder precies dus). Bij betekenis 2) herkent men hetzelfde systeem. Er is achter het hek echter één verschil waar te nemen. Men ziet daar een aanhaling uit het woordenboek van Koenen vooropstaan, met een streepje erachter. Het WNT plaatst de definitiecitaten uit andere woordenboeken e.d. voorop en houdt die gescheiden van de andere citaten. Dat er bij betekenis 1) veel meer citaten staan, komt natuurlijk doordat deze betekenis veel gebruikelijker is. De redacteur zal de citaten altijd zoveel mogelijk in tijd en frequentie spreiden.

In een derde gedeelte van het artikel komen de afleidingen en samenstellingen aan de orde. Tompouce kent geen afleidingen, wel samenstellingen. Het woordenboek geeft voorbeelden van samenstellingen waarin het trefwoord het tweede lid is (hier: slagroomtompouce). De samenstellingen waarin het als eerste lid voorkomt,

Waar komt de uitdrukking krokodillentranen huilen vandaan? In het WNT vindt u bij het woord krokodil onder 2) de toepassing op een huichelachtige persoon. Bij de tientallen samenstellingen staan onder andere de oude varianten crocodilsgeschrei, krokediele tranen en krokodille traenen. Naast citaten van o.a. Bredero en Vondel vinden we bijvoorbeeld het volgende zeer lezenswaardige citaat:
‘Men verhaalt... van de Krokodillen, dat zij te loeren leggende, een geluid maaken, even als dat van Kinderen, die in angst zijnde, huilen of schreijen, waardoor zij veeltijds onkundigen lokken, om na de oorzaak van dat geween te zien... Hier van daan het spreekwoord, die of deeze stort Krokodilletraanen; om daer mede te betekenen, dat het geveinsde traanen zijn, die niet anders ten doelwit hebben, als om den een of den ander te bedriegen, en in het net te lokken.’

zoals in tompoucetaart, worden mét citaten in deze afdeling behandeld. Zij worden wel ‘opnoemers’ genoemd. Gaat het om een afleiding of een samenstelling die zó belangrijk is dat zij een zelfstandige behandeling in een apart artikel verdient, dan wordt verwezen naar dat zelfstandige artikel door middel van ‘(zie ald.)’.

● Niet zo, maar zoo

Over een belangrijke bijzonderheid hebben we nog niet gesproken: de spelling van het WNT wijkt af van

•
Voor de samenstellingen van zeeaal tot zeezwijn bevat het WNT-materiaal maar liefst 11.436 citaten!
•

de huidige. Zo staat er bijvoorbeeld naar den dwerg, onder den naam, ontleening en daartusschen. We hebben hier te maken met de spelling De Vries en Te Winkel. Die spelling werd in de jaren zestig van de vorige eeuw speciaal voor het WNT ontworpen. Vanwege de uniformiteit en de verwijzingen binnen dit woordenboek is besloten die spelling te handhaven. Vandaar ook Nederlandsche in de naam ervan. Van de gebruiker vereist dat wel enige oplettendheid. Wie lopen opzoekt op zijn vertrouwde alfabetische plaats van nu, zou wel eens kunnen denken dat zo'n heel gewoon woord niet in het WNT staat. Hij had echter moeten kijken bij loopen. Bij verreweg de meeste woorden levert dit overigens geen enkel probleem op.

Hoe komt een artikel tot stand? Eerst moeten medewerkers van de afdeling materiaalverzameling de bewijsplaatsen opsporen in de bronnen. Zij maken de citaten bij elk woord en ordenen deze chronologisch. Vervolgens interpreteert de redacteur deze, onafhankelijk en onbevangen. Hij schrijft niet over wat andere lexicografen vóór hem geschreven hebben. Hij pleegt dus geen ‘plagiaat in alfabetische volgorde’, zoals sommigen het maken van een woordenboek wel eens gekscherend noemen.

● De laatste loodjes

Aan de bewerking van het artikel tompouce lag slechts een tiental citaten ten grondslag. Veel WNT-artikelen hebben een veel grotere omvang. Een woord als voor beslaat 52 pagina's, voet 38. We weten ook wat de redactie nog te wachten staat. Het woord zand zal een redacteur bewerken op basis van 750 citaten. Bij een woord als zaak zal de bewerker 1776 citaten moeten analyseren. Hoe belangrijk de zee voor ons land is, blijkt misschien nog niet eens zozeer uit de 953 citaten die voor de bewerking van zee klaarstaan. Maar voor de samenstellingen van zeeaal tot zeezwijn bevat het WNT-materiaal maar liefst 11.436 citaten! Misschien maken deze getallen beter begrijpelijk waarom het nog tot 1998 zal duren voor het WNT af is, ook al begint men binnen afzienbare tijd aan de laatste letter van het alfabet.