Onze Taal. Jaargang 61

Een woordenboek is nog geen woordenboek als er woordenboek op staat!

Nicoline van der Sijs - redacteur en lexicograaf, Utrecht

Al enige jaren verschijnen er woordenboekjes op de markt die het taalgebruik van een specifieke groep personen beschrijven of pretenderen te beschrijven. Deze woordenboekjes móéten wel goed verkopen, anders zouden de uitgevers niet doorgaan ze uit te geven. De uitgave wordt in ieder geval vaak niet gerechtvaardigd door de kwaliteit van de boekjes. Dit ligt niet aan de onderwerpen, maar aan de uitwerking: veel boekjes worden in notime in elkaar geflanst, wat soms zelfs als wapenfeit in de inleiding wordt vermeld (het Studentenwoordenboek).

Sommige uitgevers zien er geen been in te profiteren van het succes van een bij een andere uitgever verschenen boek door een boek uit te geven dat hetzelfde onderwerp behandelt. De kwaliteit van het tweede boek haalt het meestal op geen stukken na bij die van het eerste. Zo verscheen na het gedegen, erudiete Eponiemenwoordenboek van Ewoud Sanders het Eponiemen Boek van Marcel Grauls; na Luilebol, het Nederlands scheldwoordenboek van Hans Heestermans verscheen Lik op stuk van Bleeckers.

Hoe valt te beoordelen of een woordenboek kwaliteit heeft of niet? Aan de hand van vier woordenboeken (Parlementaal, het Eponiemen Boek, Jongerentaal en het Studentenwoordenboek) wil ik een aantal criteria behandelen.

● Serieuze bedoeling

1.) Ten eerste moet het woordenboek serieus bedoeld zijn: een moppenboek heeft een ander doel en bereik dan een woordenboek. Bij dit criterium valt Parlementaal al direct af: de definities hierin hebben maar één doel: grappig te zijn. Dat doel wordt overigens niet bereikt. Twee voorbeelden volstaan: ‘road pricing: price the road niet voor u thuis bent’; ‘upgraden: de kamerthermostaat een graadje hoger zetten’.

Overigens wil dit niet zeggen dat woordenboeken nooit op de lachlust zouden mogen werken; dat mag echter niet het doel zijn. Wij lachen nu misschien om moralistische definities van Kruyskamp als: ‘popmuziek: ben. voor zekere, oorspr. op de rock-'n-roll gebaseerde, bij jeugdige en onrijpe personen in de smaak vallende hedendaagse amusementsmuziek’ (Van Dale, 10de druk).

Kruyskamp bedoelde deze definitie echter volkomen serieus. Een acceptabele manier waarop een woordenboek ‘grappig’ mag zijn, is in de juiste keuze van citaten of voorbeeldzinnen. Juist de parlementaire taal is een Fundgrube voor geestige citaten. Een gemiste kans.

● Verantwoording

2) Een goed woordenboek bevat een acceptabele verantwoording van de gevolgde methode en goede bronvermeldingen.

Het Eponiemen Boek geeft geen verantwoording van de gevolgde methode; als criterium voor opname gold ‘verwondering’. Evenmin geeft het een bronvermelding. Ook in Parlementaal ontbreekt zowel een verantwoording als een bronvermelding. En dat terwijl er veel publikaties bestaan over ambtelijke en eufemistische taal (bijna synoniem!) en over de processen die het ambtelijke woordgebruik beheersen.

De doelstelling van het Studentenwoordenboek is het inventariseren van bijzondere, binnen de studentenwereld gebruikte woorden. De trefwoorden zijn op twee manieren verzameld: dertien studenten (informanten) vormden de eerste bron.

Zij legden in de verschillende studentensteden ‘enige weken’ hun oor te luisteren. De tweede bron werd gevormd door literatuur, bestaande

[p. 98]

uit twee categorieën: ‘studentenliteratuur’ en woordenboeken. Als verantwoording voldoet dit; als methode voor het samenstellen van een woordenboek niet. In de bronvermelding worden als studentenliteratuur vijf boeken genoemd, waaronder een werk van Klikspaan uit 1841, het enige werk dat ook daadwerkelijk wordt geciteerd. Recente publikaties over de nauw verwante jongerentaal, zoals Aso's, bigi's, crimi's van Hofkamp en Westerman, Turbotaal van Kuitenbrouwer en Luilebol, het Nederlands scheldwoordenboek van Heestermans, worden niet vermeld.

Jongerentaal onderscheidt zich in positieve zin van de andere werken, doordat in de bronvermelding ook de meest recente literatuur vermeld is, en het een verantwoording en theoretisch deel van 79 pagina's heeft. Hierin wordt uitgelegd wat jongerentaal is, hoe de woorden verzameld zijn en in welke betekenisgebieden ze verdeeld kunnen worden.

● Zorgvuldige selectie

Centraal in ieder woordenboek staat de keuze van trefwoorden. Een veelvoorkomende fout in populaire woordenboekjes is dat de keuze van de trefwoorden veel te ruim is: allerlei woorden uit het algemene taalgebruik worden opgenomen, waarschijnlijk om het boekje vol te krijgen. Dergelijke woorden zijn dan allang in de Nederlandse handwoordenboeken opgenomen. Maar het omgekeerde is ook fout: de keuze van de trefwoorden is dan te beperkt, want er worden eendagsvliegen opgenomen of woorden die een klein bereik hebben, bijvoorbeeld die alleen bekend zijn in een bepaalde buurt of een bepaalde familie. Beide fouten treffen we in ruime mate aan in het Studentenwoordenboek en in Parlementaal.

Algemene woorden die ten onrechte in Parlementaal zijn opgenomen, zijn: arbeidstoeslag, kameruitspraak, klare wijn, motivatie, saai, vuil. Eendagsvliegen uit Parlementaal zijn: amoebemodel, bergboerengebieden, camel-nose-effect, dovevrouwsoren, gluipkoeien, paasbriefmethode.

Het Studentenwoordenboek (dat in de verantwoording al meldt dat een deel van het materiaal verzameld is uit andere woordenboeken) neemt simpelweg alle algemene woorden op die betrekking hebben op de studentenwereld. Dus vinden we: a.i.o., almanak, basisbeurs, collegegeld, Huizingalezing, inauguratie, informatiseringsbank, jaarclub, pedel, OV-jaarkaart, (studenten)stop, studiefinanciering. Tevens neemt het allerlei woorden uit de algemene (jongeren)taal op als: afhaken, borrelen, brallen, doetje, houten kop, peuk, moven, watje. Ten slotte staan er eendagsvliegen in of zijn de woorden te plaatsgebonden, zoals: afvalcentrum (een Rotterdams afhaalcentrum), Lucky Henk (een barman), de Peli (een studentenflat), Rooie Stien (een Tilburgse stadsgek). Als we al deze woorden wegstrepen, komen we eindelijk bij de woorden die echt tot de studententaal behoren. Dit blijken er niet veel te zijn, dus misschien heeft een studentenwoordenboek wel nooit bestaansrecht gehad. Voorbeelden ervan zijn: borrelnootjes in de betekenis ‘kleine tietjes’, in coma gaan voor ‘veel drinken’, kater voor ‘glas karnemelk’, flappentap voor ‘geldautomaat’, koeiesap voor ‘melk’, kopieerstudent voor ‘student bij de gratie van gekopieerde aantekeningen van medestudenten’, kompjoeterploeter voor ‘iemand die te vaak of te lang achter de computer zit’. Een probleem met deze woorden is dat hun status volstrekt onduidelijk blijft. Zijn deze woorden algemeen gebruikelijk in de studentenwereld of gebruikt alleen een heel klein groepje (of zelfs alleen de informant) ze? Dat kan de buitenstaander niet beoordelen.

Alleen in Jongerentaal is de moeite genomen algemene omgangstaal weg te filteren uit de verzamelde gegevens. Hiervoor zijn de gevonden trefwoorden vergeleken met vier gangbare handwoordenboeken. Woorden die niet of slechts in een van de vier woordenboeken werden opgenomen, zijn daarbij geselecteerd als jongerentaal.

De trefwoorden in het Eponiemen Boek zijn van zeer divers gehalte: volstrekt doorzichtige afleidingen van namen worden gegeven naast woorden die op het eerste gezicht niet als eponiem herkenbaar zijn. Doorzichtig zijn bijvoorbeeld de afleidingen van algemeen bekende persoonsnamen met produktieve achtervoegsels, zoals calvinisme, christen, darwinisme, homerisch, kafkaesk, leninisme, stalinisme. Over dergelijke woorden valt weinig interessants te melden. Toch varieert de behandeling van deze woorden van twee regels tot twee bladzijden. (Bij de korte verklaringen valt overigens de schatplichtigheid aan het Etymologisch woordenboek van Van Dale op: sommige ervan zijn letterlijk overgeschreven.) Al met al maakt het woordenboek een onevenwichtige indruk, waarin rijp en groen is opgenomen.

● Voorbeelden en bronnen

4.) Ten slotte kan de waarde van een woordenboek worden afgelezen aan de onderbouwing of illustratie van de trefwoorden door middel van voorbeeldzinnen, die bij voorkeur zijn voorzien van bronvermelding. In Parlementaal, het Studentenwoordenboek en jongerentaal worden lang niet altijd voorbeeldzinnen gegeven; gebeurt dit wel, dan is dat bijna nooit met bronvermelding. Met name bij het Studentenwoordenboek blijft daardoor de status van de opgenomen woorden heel onzeker. Voor jongerentaal geldt dit minder, omdat we deze vaker horen.

Mijn conclusie is: Parlementaal en het Studentenwoordenboek zijn slechte ‘woordenboeken’; in het Eponiemen Boek kunt u incidenteel aardige informatie vinden, maar als u een goed eponiemenwoordenboek zoekt, kies dan dat van Sanders. Jongerentaal is een aardig boek, omdat het informatie toevoegt aan de bestaande woordenboeken en de gevonden gegevens ordent en verklaart.

-	Het eerste Nederlandse studentenwoordenboek, samengesteld door Albert Gillissen en Paul Olden, Novella Uitgeverij 1991.
-	Parlementaal, een verwarrend woordenboekje, door Albert Hofstede, La Rivière & Voorhoeve 1991.
-	Jongerentaal. De tipparade van de omgangstaal, door Cor Hoppenbrouwers, Stubeg 1991.
-	Bintje & Kalasjnikov. Het Eponiemen Boek, door Marcel Grauls, Uitgeverij Boek, Zonhoven (België), 1991.