Onze Taal. Jaargang 61

[p. 84]

Van woord tot woord
Marlies Philippa
Rijp en groen

April: grasmaand. En alles wordt groen. Gras en groen zijn twee woorden die bij elkaar horen. Het vee dat in het groen dartelt, huppelt in het gras. Etymologisch gezien is gras verwant met het Latijnse gramen ‘gras(stengel)’, dat uit grasmen is ontstaan. Gras komt van dezelfde wortel als (vis-, rugge)graat. Het is een heel oude Indo-europese woordwortel, die te maken heeft met ‘omhoogsteken, groeien’. Ook het woord groeien zelf is van deze wortel afkomstig. En groen eveneens. U vraagt zich misschien af hoe het mogelijk is dat in sommige van deze woorden een -oe- zit en in andere een -a-. Dat is het gevolg van een interne klinkerwisseling, zoals we die ook zien in aragen-droeg.

● Ontgroende weduwe

Een grasweduwe is een onbestorven weduwe. Volgens het woordenboek van Verschueren is deze betekenis misschien afkomstig van ‘op het gras achtergelaten’, zoals een lastdier dat op de weide rust. Mijn Zweedse etymologische woordenboek zegt dat het waarschijnlijk oorspronkelijk gaat om een meisje dat verlaten werd, na buiten op het gras verleid te zijn. In het Engels is het grass widow, dat aanvankelijk ‘ongetrouwde vrouw die bijslaap had gehad’ betekende, en in het Zweeds spreekt men van gräsänka. Een grasweduwe wordt ook wel een groene weduwe genoemd. Alweer het op één lijn stellen van gras en groen.

Groen, de kleur van de hoop en van de Islam. Veel moskeeën zijn groen verlicht, en boeken over de Islam hebben vaak een groene kaft. In het islamitische geloof is de groene kleur het symbool van het hemelse paradijs.

Iemand die groen is, is jong en onervaren. In de groentijd aan de universiteit worden de groenen - de novieten die nog groenlopen (de pas aangekomen studenten) - ontgroend.

Het bijvoeglijk naamwoord groen betekende ‘groeiend’. Het is door een -n-achtervoegsel (vroeger -ni/-ne) afgeleid van het werkwoord groeien, op dezelfde manier als schoon afgeleid is van schouwen. Een groentje is zo groen als gras. In het door Goethe gebruikte woord Grasaffe ‘gras-aap’ betekent gras ‘onrijp’. Hetzelfde dus als groen.

● De rijp is rijp

Tegenover groen staat rijp. Een rijpe vrucht is geschikt om te plukken. Rijp ‘plukklaar’ is een bijvoeglijk naamwoord dat afgeleid is van een oud werkwoord dat ‘plukken, oogsten’ betekende. Dit werkwoord kennen we uit het Oudengels: ripan/reopan. In het moderne Engels heeft ripan/reopan zich ontwikkeld tot reap ‘maaien’. Het Engels hoort tot de Germaanse taalgroep, evenals het Nederlands, het Fries en de Scandinavische talen (met uitzondering van het Fins). Deze talen hebben voor een groot deel dezelfde woordenschat, ook al kunnen die woorden qua uitspraak en spelling verschillen. Vergelijk bijvoorbeeld Nederlands huis met Fries hûs, Engels house, Duits Haus en Zweeds hus. Of kijk naar de woorden voor groen in deze talen (grien, green, grün, grön)!

In het Oudengels was er dus het werkwoord ripan ‘oogsten’ met daarnaast het bijvoeglijk naamwoord rip ‘oogst, schoof’. In Noorse dialecten komt het werkwoord ripa ‘ritsen, afrukken, afplukken’ voor. Misschien hangt ripa samen met het Oudnoorse rispa ‘openscheuren, openritsen’, dat mogelijk uit ripsa is ontstaan (zoals wesp van weps komt). En waarschijnlijk is er ook een verband met het Friese rispje ‘oogsten’.

Rijp (Duits reif, Engels ripe, Fries ryp) zou verwant kunnen zijn met het zelfstandig naamwoord reep, dat dan oorspronkelijk ‘afgescheurde strook’ betekend moet hebben. De klinkerwisseling is te vergelijken met die in krijgen-kreeg. En bij reep hoort repel ‘hekel, vlaskam, hennepbraak’: ‘met de repel ontdoet men het vlas van de zaaddozen’ (Verschueren).

Het bijvoeglijk naamwoord rijp komt dus van een werkwoord, maar het heeft zelf ook aanleiding gegeven tot de vorming van een nieuw werkwoord: rijpen. Zo kan het soms gaan in de geschiedenis van woorden.