Onze Taal. Jaargang 61

[p. 82]

Moeder is geen moeder meer
Verandering in de aanspreekwijze van ouders

J.A.M. Vermaas, Katholieke Universiteit Nijmegen

In de eerste helft van deze eeuw zei de jeugd moeder. Nu is dat ouderwets en zegt 95% van de jongeren ma(m). Deze wijziging viel samen met de sociaalculturele veranderingen in de jaren zestig en zeventig. Heersende normen en waarden werden overboord gegooid, wat mede tot uiting kwam in andere aanspreekwijzen van ouders. De huidige jeugd toont minder afwijkend gedrag, wat blijkt uit een voortzetting van de naamwoorden ma en pa. In mijn onderzoek naar taalverandering heb ik drie generaties met elkaar vergeleken.

● Moeke/moeder/mam

Door een landelijke enquête wilde ik te weten komen welke aanspreekvormen voor ouders zijn gebruikt en worden gebruikt. Zeg je moeke of mam? En waarom zegt niet iedereen gewoon moeder?

Via scholengemeenschappen hebben 2144 personen aan deze enquête meegewerkt. De resultaten ervan vindt u in de tabel. De 2144 personen zijn verdeeld over drie generaties:

-	jongeren in de leeftijd van 14 tot en met 18;
-	hun ouders;
-	hun grootouders.

Omdat een taalgewoonte die in de jeugd wordt opgedaan daarna nauwelijks meer verandert, neem ik aan dat deze gegevens inzicht geven in de verandering van aanspreekwijzen van 1930 tot nu.

Naast vragen over godsdienst, opleiding, beroep van de vader en de gezinsgrootte, stelde ik aan bijvoorbeeld grootouders de vraag: hoe noemde u uw moeder? Dat de geënquêteerden zo prettig en zinvol meewerkten, kwam waarschijnlijk doordat ze anoniem konden blijven. Ouders bijvoorbeeld schrijven onderaan het enquêteformulier: Mijn moeder noemde zichzelf ‘moeder’, maar ik zei ‘ma’, omdat ik ‘moeder’ zo ouderwets vind.

En:

Ik zei ‘moeke’ maar mijn kinderen vinden dat stom en zeggen ‘mam’.

Jongeren maken opmerkingen als: Ik zou nooit ‘moe’ of ‘moeder’ zeggen. Ik mag mijn ouders bij de voornaam aanspreken, maar dat wil ik niet.

Met de gegevens over godsdienst, opleiding, beroep van vader en gezinsgrootte kon ik nagaan in hoeverre de invloed daarvan een rol speelt in taalverandering.

Opvallend is dat bij personen met een hoge opleiding en bij personen van wie de vader een ‘hoog beroep’ had, de grootste taalverandering gesignaleerd kan worden. Dat wil zeggen dat binnen deze categorieën de jeugd zich het sterkst losmaakt van tradities. Daartegenover staan ‘grote gezinnen’ waarin de kinderen katholiek of protestant worden opgevoed. Daar zijn de ouders nog autoriteiten die niet openstaan voor veranderingen in de levensstijl. Je ziet in die gezinnen een veel kleinere taalverandering, die bovendien langer duurt. Ten aanzien van de moeder betekent dit een hoger percentage jongeren dat een aanspreekvorm met een oe-klank gebruikt, in vergelijking met jeugd uit kleine onkerkelijke gezinnen.

Percentages van landelijk gebruikte aanspreekvormen voor ouders
	JEUGD		OUDERS		GROOTOUDERS
	M	V	M	V	M	V
aanspreekvorm
ma	34,8	21,2	25,7	21,0	10,1	13,2
mam	32,7	44,3	12,0	27,5	3,2	4,8
mama	21,9	26,4	13,3	19,3	6,4	6,3
mamme	0,6	0	0,4	2,2	0	0,3
mammie	0,9	0,9	0,4	2,5	0,6	1,0
mem	0,9	1,9	2,8	2,5	6,4	7,4
moe	1,5	1,2	14,1	7,0	19,7	18,3
moeke	1,2	0,5	4,0	2,2	6,4	6,9
moeder	2,0	0,2	27,3	15,4	47,4	41,9
voornaam	3,5	3,3	0	0,3	0	0
pa	41,9	25,5	41,1	29,8	28,8	28,8
pap	27,4	36,3	10,2	22,6	3,5	4,2
papa	21,4	29,7	16,7	21,7	5,5	7,0
pappe	0,9	0,5	1,2	4,2	0,9	1,0
pappie	0,9	0,7	0,4	3,0	0,6	1,3
heit	0,9	1,9	3,3	2,7	6,1	7,0
va	0,3	0	2,4	0,9	7,6	7,8
vader	0,9	0,5	24,8	14,9	47,1	42,9
voornaam	5,4	4,9	0	0,3	0	0

[p. 83]

● Papa is Jan

Ofschoon taalveranderingen beginnen bij jongeren, bleek mijn veronderstelling dat velen van hen de ouders bij de voornaam noemen, niet juist. De vader zegt Noem mij maar Jan, maar het kind blijft liever papa zeggen, omdat het zich dan meer geborgen voelt. De stiefvader wordt wél met de voornaam aangesproken. Maar om dan eveneens moeder met haar voornaam aan te spreken, gaat het grootste deel van de jeugd te ver. Kinderen verzetten zich tegen de mode om eigen ouders bij de voornaam te noemen. Het zijn de jongeren zelf die aan tradities als het zeggen van mama en papa willen vasthouden.

Deze jongeren verschillen sterk van de jeugd van de jaren zestig en zeventig, die met tradities wilde breken. Neemt de huidige jeugd ook wat het gebruik van voornaamwoorden betreft de grootouders als voorbeeld? In elk geval is mijn indruk dat jongeren vandaag de dag meer belangstelling voor bejaarden tonen dan de jeugd uit de jaren zestig en zeventig. Zouden daardoor de aanspreekvormen met de oe-klank ook weer terugkomen?

De bijna 5% jongeren die de traditie van de oe-klank voortzet, is dan het voorbeeld van de volgende grote verandering in de aanspreking van ouders. Waarschijnlijk komt de aanspreekvorm u daarmee ook terug. Die maakte immers ooit plaats voor jij, tegelijk met de verschuiving van moeder naar ma(ma).

De overgang van de ene aanspreekvorm naar de andere is nog niet zo erg lang geleden ingezet; ik denk dat deze taalverandering nog in volle gang is.

Pas als een naamwoord al heel lang bestaat, komt er behoefte aan variatie of verandering. In die behoefte kan worden voorzien door een nieuwe naam of door een klankwijziging in het oude naamwoord.

De taalgeschiedenis leert dat het een eeuw duurt voordat een taalverandering als deze door de meeste mensen is geaccepteerd en zich volledig voltrokken heeft.

Bibliografie
J.A.M. Vermaas, Verandering in de Nederlandse aanspreekvormen en aansprekingen ten opzichte van ouders. Katholieke Universiteit Nijmegen, Instituut Nederlands, 1987.
J.M. van den Toorn en J.A.M. Vermaas: Veranderingen in aansprekingen van ouders. Tijdschrift voor Nederlandse taalen letterkunde, nummer 3 1988, blz. 104.