Onze Taal. Jaargang 61

[p. 80]

Verschueren in Nederland

Jaap Bakker

Het Groot Geïllustreerd Woordenboek van Verschueren is in België al zestig jaar populair. Met de onlangs verschenen negende druk tracht de uitgever nu ook Nederland te veroveren. Kan Verschueren het opnemen tegen zijn Noordelijke broeders? Hoe groot, hoe geïllustreerd en hoe Vlaams is dit naslagwerk eigenlijk? Een kritische beschouwing door een fan.

Met de verschijning van de nieuwe Verschueren is een lang gekoesterde wens van mij in vervulling gegaan. Toen ik zes jaar geleden in Onze Taal de aandacht vestigde op dit bijzondere naslagwerk, was het nog bijna nergens in ons land verkrijgbaar. De jongste editie is daarentegen in 400 Nederlandse boekhandels te bewonderen. Dat is niet alleen verheugend, het nodigt ook uit tot een hernieuwde beoordeling. Verschueren moet nu immers concurreren met een stuk of wat woordenboeken met een gevestigde reputatie. Daarom verplaats ik me even in de positie van de sceptische Hollander die zich afvraagt of hij er goed aan doet, voor een tweedelig Vlaams plaatjeswoordenboek een kleine tweehonderd gulden neer te tellen.

● Cijfergek

Hoeveel waar krijgen we voor ons geld? Het boek, zo lees ik op de omslag, bevat meer dan 100.000 taalkundige trefwoorden, meer dan 50.000 encyclopedische artikelen (totaal dus meer dan 150.000) en meer dan 4000 illustraties. Cijfergek als ik ben, heb ik die getallen gecontroleerd door één op de tien pagina's na te tellen. Zie hier de resultaten:

-	105.000 trefwoorden (inclusief afleidingen van aardrijkskundige namen);
-	22.000 encyclopedische termen (namen van personen, mythologische figuren, organisaties, geografische objecten; ook meegerekend zijn de encyclopedische toelichtingen bij woorden als duikboot, koper en thee);
-	127.000 trefwoorden in totaal;
-	4100 illustraties.

Tussen het schrijven van de flaptekst en het drukken van het boek zijn er dus zo'n 28.000 encyclopedische artikelen zoekgeraakt, waaronder het trefwoord ‘consumentenvoorlichting’.

● Coalitie

Gelukkig is het restant ruimschoots de moeite waard. Qua encyclopedische hoeveelheid namen kan Verschueren zich meten met mijn tiendelige pocket-encyclopedie van Winkler Prins, al geeft die per trefwoord wel meer informatie. Ik weet echter uit ervaring dat de door Verschueren verschafte basisgegevens in veel gevallen de weetgierigheid bevredigen. Hetzelfde geldt voor de vele overzichtstabellen, bijvoorbeeld van het periodiek systeem of de eeuwigdurende kalender.

Buitengewoon vruchtbaar is de coalitie woordenboek-encyclopedie bij de behandeling van aardrijkskundige namen.

Verschueren geeft van vrijwel iedere naam etymologie, uitspraak, spellingvarianten en afleidingen (bijvoorbeeld Boekarester, Liverpolitaan, Madrileen). Dergelijke informatie is vaak niet, of met de grootste moeite, in andere encyclopedieën te vinden. Dezelfde opzet maakt het mogelijk, snel de geestelijke vader te achterhalen van de geisslerbuis, de fuchsia en de garibaldihoed.

In de keuze van zijn artikelen is Verschueren degelijk maar traditioneel. Namen uit de populaire cultuur zijn nogal ongelijkmatig vertegenwoordigd: wel Beatles, geen Rolling Stones; wel Bernstein, geen Lloyd Webber; wel Toon Hermans, geen Herman van Veen; wel Annie M.G. Schmidt, geen Madonna. De foto van de Vlaamse formatie Clouseau (bij de P van popgroep) is een van de weinige frivoliteiten die Verschueren zich veroorlooft.

● Veelathketh

Tot de service van dit naslagwerk behoort de uitspraakbeschrijving van woorden en namen. Hoewel de aanwijzingen een gedocumenteerde indruk maken, is de praktische bruikbaarheid bepaald niet optimaal. Dat komt doordat de redacteuren de opvatting huldigen dat de ‘oorspronkelijke’ uitspraak tevens de correcte is. Onzin natuurlijk. Geen normaal mens zegt kwaak, dzjûnk (met Engelse u), eedz, woedzj, hoeve, jeutebórj en veelathketh tegen respectievelijk quark, junk, aids, Lodz, Hoover, Göteborg en Velazquez. Uit historisch oogpunt is dit soort informatie interessant, maar in de alledaagse communicatie met taalgenoten heb je er weinig aan.

● Illustraties

Aangezien Verschueren zich Groot ‘Geïllustreerd’ Woordenboek noemt, heb ik mijn kritisch oog ook laten vallen op de plaatjes in dit fraai uitziende naslagwerk. Het viel me op dat sommige tekeningen nogal pe-

[p. 81]

tieterig zijn en niet altijd foutloos. Veel illustraties zijn in feite weinig informatief (‘cirrose’ wordt toegelicht met een slechts door specialisten te interpreteren microscoopfoto van een leverpreparaat), andere staan op een onlogische plaats (de inktvis wordt afgebeeld bij het artikel ‘cefalopoden’).

De nieuwe druk telt circa 1500 illustraties minder dan de vorige, vooral doordat alle afbeeldingen van gemeentewapens en verkeersborden zijn geschrapt. Helaas is de vrijgekomen ruimte nauwelijks benut, terwijl er nog zoveel artikelen schreeuwen om een picturale toelichting: gargouille, genenpaspoort, gulden snede, kalander, keper, triktrak, zwezerik.

De keus van de illustraties maakt een enigszins willekeurige indruk. Slechts enkele deelgebieden worden consequent behandeld. Zo zijn alle landen, hoe obscuur ook, voorzien van een kaart en een afbeelding van de vlag. In de praktijk werkt dat heel plezierig: je weet wat je verwachten kunt.

Ik denk, kortom, dat er nog verbetering mogelijk is op de punten ‘functionaliteit’ en ‘voorspelbaarheid’. De toekomstige gebruiker zal dan nóg meer kunnen profiteren van het nu al zo aantrekkelijke beeldmateriaal.

● Lexicale kwaliteit

Het is de hoogste tijd om door te dringen tot de kern van Verschueren, het eigenlijke woordenboek. Vergeleken met de vorige editie uit 1979 is het ingrijpend geactualiseerd en met minstens 10.000 woorden uitgebreid, onder leiding van hoofdredacteur dr. Frans Claes S.J.

Om een beeld te krijgen van de lexicale kwaliteit, heb ik Verschueren gelegd naast de tweede druk van Van Dale Groot woordenboek van hedendaags Nederlands. Deze ‘Van Dale NN’ stamt ook uit 1991 en is qua omvang van de artikelen goed vergelijkbaar. Verschueren telt echter 20.000 woorden meer dan Van Dale, merendeels samenstellingen, afleidingen, oudere woorden (courantier, jansaliegeest, reticule) en Latijnse uitdrukkingen (generatio spontanea, quo vadis).

Ik heb 26 kolommen (van iedere letter één) woord voor woord vergeleken met Van Dale. De 371 woorden die ik in beide boeken aantrof, heb ik beoordeeld op duidelijkheid en precisie van de definities, hoeveelheid betekenisnuances, vaste verbindingen, zegswijzen en voorbeeldzinnen. Per trefwoord noteerde ik welke omschrijving ik per saldo de beste vond. Dit is de uitkomst:

Verschueren beter:	100 ×
Van Dale NN beter:	69 ×
Gelijkwaardig:	202 ×

Van Dales sterke punten zijn de concrete, ‘gebruiksklare’ definities, de hoeveelheid synoniemen en de typografisch heldere presentatie van betekenissen en voorzetselverbindingen. Verschueren is completer omdat hij ook oudere betekenissen opneemt (bijvoorbeeld ‘klemtoon’ en ‘tetanus’ in het artikel ‘klem’). Hij behandelt functiewoorden als ‘mee’ en ‘beneden’ zeer uitvoerig, terwijl zijn encyclopedische inslag leidt tot betere omschrijvingen van woorden als accijns en saffische strofe. De etymologieën (ook van uitdrukkingen zoals ‘te hooi en te gras’) geven de artikelen nog eens extra reliëf. Vaste verbindingen en zegswijzen zijn even royaal vertegenwoordigd als in Van Dale NN, al is laatstgenoemde in zijn keuze een tikje moderner.

Bijzonder is de rangschikking van de woordbetekenissen. Verschueren - Frans Claes dus eigenlijk - geeft van een woord in principe eerst de eigenlijke betekenis, dan de metonymische (onrechtstreekse) en ten slotte de metaforische (op vergelijking berustende) betekenissen. Zo wordt ‘vos’ ontleed in A) bruinrood slim roofdier, B) vossebont en C) bruinrood paard, vlinder, klomp ijzer en listig mens. Deze ontledingsmethode is de elegantste en meest inzichtgevende die ik in de Nederlandse lexicografie ben tegengekomen. De haastige, ‘no-nonsense’-taalgebruiker zal misschien beter uit de voeten kunnen met Van Dales puntsgewijze opsommingen, maar wie gevoelig is voor de systematiek en de schoonheid van taal, kan aan Verschueren zijn hart ophalen.

● Vlaamsheid

De Nederlander die vreest door dit Belgische woordenboek op verkeerde sporen te worden gezet, vreest ten onrechte. Verschueren bevat eigenlijk niet meer ‘Vlaamsheid’ dan zijn Noordelijke tegenhangers; bovendien zijn bijna alle Zuidnederlandse woorden als zodanig gemarkeerd. Een doodenkele keer zag ik een ongebruikelijke voorkeurspelling (vodka, Fidzji-eilanden) of een woord waarbij het label ‘Z.N.’ had kunnen staan (vermits, nefast, petrodollar, een stuk in z'n laars).

Wat vaker stuitte ik op het ontbreken van moderne (Noordnederlandse) begrippen: fineliner, jongeheer (het lichaamsdeel), koppensneller (headhunter of haastige krantelezer), legging, ollekebolleke, turbotrut, wreed (te gek). Anderzijds miste ik ook heel wat Vlaamse woorden en betekenisnuances: bompa, flik (politieagent), handspel, job (bijbaantje van student), labeuren, pront (prompt), unief (universiteit), verdiep, ‘zeker en vast’.

Van partijdigheid ten gunste van Zuidnederlands taalgoed is dus geen sprake. Ondervertegenwoordigd is een beperkt aantal deelcategorieën: Engelse woorden en afleidingen, spreektalige wendingen, seks-, scherts- en scheldwoorden. De lacunes zijn gering van omvang en zullen door menigeen niet worden betreurd.

Hoe dan ook, deze nieuwe Verschueren maakt een aanzienlijk modernere indruk dan de vorige editie. Aan alles is te merken dat de redacteuren in de afgelopen twaalf jaar hun ogen en oren wijd opengezet hebben.

Het Groot Geïllustreerd Woordenboek is een origineel en hoogwaardig naslagwerk, van hetzelfde lexicografische kaliber als Van Dale NN en de Grote Koenen. De prijs ligt wat hoger, maar daar staan vele begerenswaardige extra's tegenover. Nederland kan nu écht niet meer om Verschueren heen.

Verschueren Groot Geïllustreerd Woordenboek, 9de uitgave, [red.] Dr. F. Claes S.J., Standaard Uitgeverij n.v., Antwerpen 1991. ISBN 90 02 19015 8. Prijs f 199,-