De Taalgrens
PCUdB
Maar zo zo
In de jaren vijftig of zestig werd de volgende anekdote als mop verteld. Een man ziet een andere man een handkar tegen een brug op duwen. De handkarduwer komt nauwelijks vooruit. De toeschouwer, hulpvaardig als hij is, biedt aan te helpen. Dit wordt in dank aanvaard. Boven op de brug gekomen vraagt de geholpene: ‘Rookt u?’ ‘Ja’, luidt het antwoord. Waarop de man van de handkar zegt: ‘Dat dacht ik al, u hijgt zo.’
Tegenwoordig is het niet meer bon ton om als dank voor verrichte werkzaamheden mensen rookwaar aan te bieden. Ik vraag me dus af door hoevelen van latere generaties de pointe van het verhaal gevat wordt. Maar in feite gaat het mij daar niet om. U raadt het wellicht al: het gaat weer om een van die kleine woordjes.
De basisbetekenis van zo is op die manier, in die mate. Een duidelijk aanwijzend woord dus. De zaken staan er zo bij en niet anders. Zo is het wel genoeg. En zo voorts. Het valt direct op dat zo in u hijgt zo niet vervangbaar is door op die manier of in die mate: de wijze of mate van hijgen wordt nergens mee vergeleken. Nu is er natuurlijk weer een gebruik van zo dat daarvan afgeleid is: het zogenaamde bepaling-aankondigende zo, dat vooruitloopt op een specificatie van wijze of mate. U hijgt zo dat ik me ongerust maak. Of zoiets.
Je zou kunnen denken dat het in ons geval gebruikte zo een bepalingaankondigend zo is waarvan de aangekondigde bepaling wordt ingeslikt. Hijgers onder elkaar plegen namelijk het een en ander in te slikken. Maar heel erg overtuigend is die veronderstelling niet. Simpeler is het te denken dat zo in de aangehaalde gebruikszin gewoon veel of erg betekent. Een soort verzwakt veel of erg misschien. Maar wat is in vredesnaam een verzwakt veel of erg? Zou de man van de handkar ook gezegd kunnen hebben: ‘U hijgt een beetje veel’ of ‘U hijgt een beetje erg’? Ja, dat zou hij gezegd kunnen hebben, maar dan was de verzwakking een beetje min of meer ironisch bedoeld geweest. Bij zo lijkt me dat niet zo het geval. Hetzelfde geldt als hij u hijgt nogal had gezegd.
Dames en heren, zo plaatst ons weer voor een van die kleine raadsels.
Buiten de moppensfeer hebben we precies hetzelfde zo in een zin als ‘Ik kon niet naar de vergadering komen, want ik had het zo druk!’ Van alle manieren om je te verontschuldigen, is dit de meest economische en overtuigende. Als je gewoon zegt ‘Ik had het druk’ denken anderen ‘nou en, we hebben het allemaal druk’. Als je zegt ‘ik had het nogal druk’, heb je de kans dat sommigen de understatement niet voelen, en dat anderen, die die understatement wel voelen, denken ‘wat een aansteller’, net alsof je gezegd had ‘ik had het ontzettend druk’. Als je zegt zo druk geef je al aan dat de maat van drukte impliciet gegeven is, en dat niemand verder hoeft te vragen hoe druk je het dan wel niet gehad hebt.
En daarmee geloof ik het wezen van dit zo toch wel een klein beetje naar voren te hebben gebracht: er zit een element in dat los van alle ironie of overdrijving wil overtuigen en overreden. Zo zit dat, denk ik.
In dit verband is het interessant dat ook een taal als het Frans dit zo wel kent, maar toch een beetje anders hanteert. Ik denk aan de Franse kreet ‘C'est si bon’. Lovers say that in French, when they thrill to romance, it means it is so good. Aldus het lied. Over het Engels wil ik geen uitspraak doen, maar in het Nederlands luidt de vertaling zeer beslist niet het is zo goed, nog minder het is goed zo, en ook al niet het is zo lekker. Zo, heb ik betoogd, is bedoeld om te overtuigen, en is niet de uitdrukking van degene die zojuist overtuigd is. Nee, c'est si bon kan alleen maar vertaald worden met tjongejonge, wat is dát lekker, en alle verdere pogingen tot vertaling zijn maar zo zo.
Auteursrechtelijk beschermd