Onze Taal. Jaargang 61

Nooit meer Tipp-Ex
Schrijven met de tekstverwerker

Peter Burger en Jaap de Jong

Het geratel van de schrijfmachines verstomt. En wie goed luistert, hoort in de steeds dieper wordende stilte het tandengeknars van de Tipp-Exfabrikant en het gezoem van de pc's. Of is dat het tevreden gebrom van de schrijvers die hun typemachine hebben ingeruild voor een tekstverwerker?

Jan Wolkers schreef zijn eerste boeken non-stop met een typemachine op een doorgezaagde rol behangpapier. Gerard Reve bezit een voorraad kroontjespennen en galnoteninkt waarmee hij het tot diep in de volgende eeuw kan uithouden. Harry Mulisch zweert bij een vulpen, ‘omdat de inkt daaruit net zo warm als je bloed op het papier komt’.

Heeft schrijfgerei invloed op het geschrevene? Die vraag is sinds de verschijning van de tekstverwerker niet alleen voor bestsellerschrijvers actueel. De schrijfmachine, geïntroduceerd in de vorige eeuw, maakte sneller en netter schrijven mogelijk, maar beïnvloedde het scheppen zelf minder dan de pc. Die veroorzaakte pas een echte revolutie: voor het eerst sinds honderden jaren schrijven we niet meer op papier. We doen een poging om de gevolgen te overzien.

● Mozarts en Beethovens

Hoeveel profijt hebt u van een tekstverwerker? Dat hangt ervan af wat voor soort schrijver u bent. Laten we voor het gemak even aannemen dat er maar twee soorten zijn: de Mozarts en de Beethovens. De eersten schrijven hun artikelen, rapporten en verhalen zoals Mozart zijn muziek: ze hebben de tekst al bijna compleet in hun hoofd wanneer ze de pen op papier zetten. De Beethovens schrijven in vliegende vaart een eerste versie en gaan dan schaven, schuren en poetsen.

De pc is een ideaal instrument voor de Beethovens, die al schrijvende ontdekken wat ze willen zeggen en hoe ze dat vorm willen geven. Dat kostte vroeger, in het pre-pc-tijdperk, bergen papier en sloten correctievloeistof. Nu niet meer. Weg met de Tipp-Ex!

Eindelijk verlost van die correctiestrookjes en dat witsel, dat altijd hard was als je het wilde smeren en vloeibaar als het flesje omviel. Nooit meer overschrijven, overtikken, knippen en plakken. Met de pc kunnen schrijvers hun tekst doorlopend blijven herzien. Ze kunnen midden in een tekst beginnen met schrijven, heen en weer springen, schuiven met tekstblokken, een spelfout corrigeren en de vormgeving perfectioneren.

Maar of u nu een Mozart of een Beethoven bent: het gemak van moeiteloos verbeteren geldt voor iedereen. Op het scherm is altijd de beste versie te zien, zonder doorhalingen. De pc geeft de mogelijkheid grote hoeveelheden materiaal te verzamelen en op te slaan. Goede teksten kunnen talloze malen na kleine herzieningen opnieuw afgedrukt worden voor hergebruik. En u kunt met groot gemak de vormgeving aanpassen: iets bredere marges, teksten in kolommen zetten, vet, cursief; een elfpunts-schreefletter op dezelfde bladzijde combineren met een schreefloze tienpunts. Iedere tekstverwerkergebruiker is zijn eigen vormgever geworden.

● Bezwaren

Niet alle beginnende computerschrijvers schilderen de mogelijkheden van de tekstverwerker met het vuur van de bekeerling. Om te beginnen kleven er een paar praktische nadelen aan computers. Ze worden steeds goedkoper, maar een beetje pc kost nog steeds tussen de vijftienhonderd en vijfduizend gulden. Het vergt veel tijd om ermee te leren omgaan. Uren naar een beeldscherm staren veroorzaakt pijn aan de

[p. 74]

ogen, maar dat is te verminderen door het licht aan te passen (natuurlijk licht mag bijvoorbeeld niet rechtstreeks op het scherm vallen) en door niet naar het beeldscherm te kijken terwijl u typt of nadenkt.

Een ander onverwacht praktisch nadeel ontdekte de Amerikaan William Zinsser. In Writing with a word processor (1983), een persoonlijk verslag van de eerste ervaringen van een oudere journalist met een tekstverwerker, beschrijft hij het verlies van privacy.

Mensen gingen onbeschaamd over zijn schouder mee staan lezen terwijl hij schreef. Volgens Zinsser is dat een culturele kwestie: het is onbeleefd om iemand op de vingers te kijken als hij schrijft of typt, maar geaccepteerd om over iemands schouder mee te kijken naar de televisie of naar een videospelletje. ‘Iedere Amerikaan kan een winkelcentrum inlopen en kijken hoe iedere andere Amerikaan een videospelletje speelt. Ik was een Amerikaan die een videospelletje speelde.’ Een mooi punt voor een modern etiquetteboek.

Voordelen van schrijven met een pc

•	Het maakt knippen, plakken en geestdodend en tijdrovend overtypen overbodig. Van groot voordeel bij langere teksten, maar ook bij sollicitatiebrieven.
•	Het verkleint schrijfangst (je herziet de tekst gemakkelijk).
•	Een pagina op scherm lijkt meer op een gedrukte pagina dan in handschrift. Wat je ziet, is altijd de beste versie: zonder doorhalingen en ander geklieder dat het zicht op de grote lijn verduistert. Met twee personen aan één tekst schrijven wordt hierdoor eenvoudiger.
•	Specifieke tekstverwerkersfuncties kunnen tijdbesparend werken: het werken met macro's (tijdbesparende programmaatjes die makkelijk zijn in te schakelen) en het automatisch opstellen van trefwoordenregisters.
•	Letters op scherm of print zijn onpersoonlijker dan handschrift op papier. Daardoor kan de schrijver makkelijker afstand nemen van het geschrevene en zich in de lezer verplaatsen.
•	Het maakt fraaie vormgeving eenvoudig mogelijk. Auteurs zijn nu zelfs in staat hun kopij volledig vormgegeven (‘camera ready’) bij de drukker in te leveren.
•	Het vergemakkelijkt opslag van grote hoeveelheden tekst.
•	Het biedt makkelijk toegang tot grote hoeveelheden tekst van anderen - zelfs buiten de eigen pc.
•	Automatische spellingcorrectie is mogelijk. In de toekomst zal beperkte automatische stijlcorrectie mogelijk zijn.

Nadelen van schrijven met een pc

•	Het is tijdrovend om goed met een pc te leren werken: dure cursussen en vuistdikke handleidingen vol afschrikwekkend jargon bevestigen dit.
•	Een pc is duur (al worden ze steeds goedkoper). Hetzelfde geldt voor legale programmatuur, waarvan nieuwe versies elkaar in hoog tempo opvolgen.
•	Na een paar uur werken krijg je pijn aan je ogen: lezen van scherm is vermoeiender dan lezen van papier.
•	Schrijven met de pc maakt je slordig (je kunt alles tenslotte toch nog zonder moeite verbeteren) en breedsprakig (je schrijft vaak meer dan nodig is).
•	Het nodigt uit tot eindeloos herschrijven, omdat dat zo gemakkelijk is met een pc.
•	Door het eindeloos herformuleren ontstaan veel typische tekstverwerkersfouten: er blijven woorden uit de oudere formulering in de nieuwe staan.
•	Technische storingen en onhandigheid kunnen leiden tot grote vertraging en zelfs tot verlies van tekst.
•	Een pc-scherm biedt geen overzicht over de hele tekst: de meeste schermen bevatten slechts 24 regels.
•	Het specifieke gemak van papier bij tekstherziening ontbreekt: je kunt niet snel pijlen, cirkels en lijnen zetten om verbeteringen aan te geven. Oude versies en verbeterde woorden en zinnen verdwijnen telkens.
•	Het heeft een ongunstige invloed op het handschrift, vooral op dat van kinderen.
•	Fraaie vormgeving vertroebelt het zicht op een gebrekkige inhoud: veel prints zien er al zo mooi uit, dat schrijver en lezer niet opmerken dat er iets aan de inhoud mankeert.
•	Een print is te onpersoonlijk voor persoonlijke tekstsoorten als brieven.
•	Voorbijgangers lezen over de schouder van de schrijver op het scherm mee. Dit betekent een verlies van privacy voor de schrijver.
•	Je zit aan de pc en de energievoorziening voor het apparaat vast. Alleen met schootcomputers (laptops) kun je ook in de trein, de collegezaal en op vakantie werken.
•	Pc-gebruikers lijken papier te verslinden: er worden grote aantallen proefprints gemaakt die allemaal de prullenmand in gaan.
•	De schrijver mist lichamelijk contact met pen en papier.

● Kleine schermpjes

Maar er zijn meer nadelen. Nadelen die opmerkelijk genoeg in de ogen van de voorstanders van de pc juist weer voordelen zijn.

Verbeteren is zo makkelijk dat je er slordig van wordt, zegt de een; bijna zonder planning vooraf begin je te typen, want je kunt altijd je fouten nog verbeteren. Verbeteren is zo makkelijk dat je er eindeloos mee doorgaat en niets meer uit handen geeft, zegt de ander: het leidt tot improduktief perfectionisme.

De pc-adept heeft hier natuurlijk geen boodschap aan: alle schrijvers zijn verschillend. Wie slordig schrijft, kan slordiger worden door de pc; wie toch al een perfectionist is, blijft door de pc misschien eindeloos polijsten. Maar voor de meeste schrijvers is het herzie-gemak van de pc een zegen.

De Britse romanschrijfster Iris Murdoch noemt een ander bezwaar: de afstandelijkheid. Zij ziet het scherm als een glazen plaat die schrijvers van hun gedachten scheidt.

Anderen vinden de schermletters, die veel onpersoonlijker zijn dan handschrift op papier, juist een voordeel. Daardoor kan een schrijver beter afstand nemen van zijn tekst en zich beter verplaatsen in zijn lezers.

Bezwaarlijk is ook dat de meeste beeldschermen maar 24 regels tegelijk laten zien, waardoor de schrijver weinig overzicht over de hele tekst heeft. Dat kleine stukje tekst kan wel heel makkelijk gemanipuleerd worden. Gebleken is dat daardoor de concentratie van de schrijver op kleinere eenheden (woordkeus, woordvolgorde, spelling en interpunctie) toeneemt.

Onderzoekers hebben ook vastgesteld dat men tekst op een scherm langzamer en minder nauwkeurig leest dan op papier. Maar dat is eenvoudig op te lossen door van tijd tot tijd de tekst af te drukken op papier en dat te gebruiken om grotere tekstblokken te lezen en overzicht te houden op de grote lijn. Schrijvers hoeven niet te kiezen tussen scherm of papier.

● Glazige verbeelding

Als de pc zoveel voordelen heeft, wordt er dan nu beter geschreven dan tien of vijftien jaar geleden?

Bevordert de tekstverwerker de creativiteit? Inmiddels hebben alle literaire schrijvers van naam zich er al over uitgelaten, maar op hun uitspraken valt geen peil te trekken. Weten-

[p. 75]

schappelijk onderzoek naar deze vragen levert vooralsnog tegenstrijdige resultaten op. Maar ook koffiedikkijken kan aardig zijn.

Mulisch zei in een artikel in de Haagse Post (van Peter Peters en Louis Stiller) niets van de pc te verwachten: ‘Vroeger schreven we romans, tegenwoordig noemen mensen dat output. En dat staren op dat scherm is volgens mij ook niet goed. Dat doet iets met je, dat licht. Je verbeelding wordt er ook glazig van.’ Boudewijn Büch verwacht in dat zelfde artikel weer dunnere, zakelijker boeken. De Amerikaanse didacticus Stott vindt de tekstverwerker juist ideaal voor tomeloze types als Kerouac - de pc biedt een rechtstreeksere verbinding met het onderbewuste, je kunt net zo snel schrijven als je kunt denken.

Samenvattend: we kunnen er nauwelijks iets over zeggen, maar de pc maakt wel veel gevoelens los. Dat is logisch, volgens Chandler, een Britse onderzoeker van onderwijstechnologie: ‘Voor velen van ons is schrijven zo'n voornaam bestanddeel van onze identiteit, dat het gebruik van een nieuwe technologie ons zeker niet onberoerd zal laten.’

● Belletje

Dit artikel is geschreven op een pc. We zouden ook niet anders willen. En toch... Toch denken we, terwijl de groene letters geruisloos en als vanzelf verschijnen en verdwijnen op het zwarte scherm, nog wel eens met weemoed aan onze oude, mechanische Olivetti. Aan de bevredigende ruk waarmee we een vel papier uit de rol trokken, om het te verfrommelen en weg te gooien. De ferme duw tegen de wagen. Het belletje. En hoe we met die machine de letters niet op, maar door het papier heen hamerden, dat het huis ervan daverde.