Onze Taal. Jaargang 61

Reacties

■ Van l naar w [1]
H. Meijer - vertaler, Blerick

In het artikel ‘Wew, maaw en schoow’ constateert A. Seijkens in Onze Taal nummer 1 van dit jaar de verandering van l naar w. Dit verschijnsel is echter al eeuwenoud. Zo zijn bijvoorbeeld alle Engelse woorden met de lettercombinatie -old door Hollandssprekenden veranderd in -owd. Dat is gebeurd in een tijd dat de w nog als u werd geschreven, waardoor de combinatie -oud ontstond. Niet-Hollandse dialecten in ons land, zoals het Venlo-Blericks, behielden niet alleen de combinatie -ld, maar ook de klassieke, Oudengelse/Oudhoogduitse klinker a of o van die woorden.

Ik ben het met Seijkens eens dat op school weer meer aandacht moet worden besteed aan de uitspraak. Niet alleen de vervorming van l naar w is bedenkelijk. Vooral randstedelingen onderscheiden de zachte b, d, g, v en z niet (meer) van de harde p, t, ch, f en s. Zonder voldoende aandacht verwordt het Nederlands tot een taal zonder historische aansluiting.

■ Van l naar w [2]
Leo Immerzeel - Rotterdam

In het januarinummer las ik een stukje over het uitspreken van de letter l als w in een woord als schoow/school.

Welnu, volgens mijn zoontje Sven (6 jaar) zijn de woorden bril en leeuw rijmwoorden! Dat onderwerp behandelen ze al op school. Nu geloof ik niet dat z'n juf daar ook zo over denkt, maar het is wel frappant: hij kan nauwelijks lezen en schrijven maar wél goed luisteren en uitspreken, en komt dan tot de conclusie: briw en liw rijmen. Tja!

■ Van l naar w [3]
Lex van Boetzelaer - Zeewolde

A.P.G. Seijkens constateert dat de uitspraak van de l in het Nederlands steeds meer op een w gaat lijken. Hieraan zou ik willen toevoegen dat niet alleen de uitspraak van de l verandert, maar ook die van de r. Beide klanken zijn voor Nederlanders vooral aan het einde van een lettergreep moeilijk uit te spreken. Zo begint de l op een w te lijken en de r op een soort j. Oud-minister Smit-Kroes bijvoorbeeld zegt /wojt/ als ze word bedoelt. De oorzaak van de moeilijke uitspraak ligt denk ik daarin dat deze klanken niet meer voor in, maar achter in de mond worden uitgesproken. Woorden als dertig en verder neigen naar /detteg/ en /vedder/ waarbij zelfs geen j in plaats van de r komt.

De redactie meldt in het naschrift dat de verandering van de l vooral direct voor een s, f of g optreedt. Hebben we dit bij de f en de g misschien te danken aan de drang om netjes te spreken? Als kind heb ik geleerd in de dagelijkse omgang een sjwa (toonloze e) in te voegen tussen een l/r en een daarop volgende medeklinker, uitgezonderd de ‘tandklanken’ t, d, s en z: erg /erreg/, twaalf /twalef/, vork /vorrek/, walm /wallem/. In enkele gevallen is deze uitspraak zelfs algemeen aanvaard: /doren/, /horen/. Door deze sjwa-invoeging worden de l en de r wél duidelijk uitgesproken. Velen beschouwen deze invoeging echter als niet-beschaafd en laten haar daarom geforceerd weg, maar beseffen niet dat ze daarmee de ontwikkeling in de hand werken die Seijkens waarneemt.

Het tegenhouden van een taalontwikkeling werkt een andere ontwikkeling in de hand. Taal laat zich niet dwingen. We zullen dus moeten kiezen tussen /ellef/ of /ewf/. Zellef kies ik voor /ellef/.

Overigens heeft zich al in de Middeleeuwen een zelfde soort ontwikkeling voorgedaan. De l in bepaalde klankcombinaties werd niet meer uitgesproken:

old/ald werd oud (goud, koud)

olt/alt werd out (hout, mout)

De klinker voor de l werd door de wegval gerekt en veranderde in een tweeklank. Toen gebeurde het alleen daar waar de l tussen een o/a en een d/t stond. Het zou kunnen zijn dat de huidige ontwikkeling een voortzetting hiervan is, waarbij nu andere combinaties aan de beurt zijn om deze verschuiving te ondergaan.

■ Handleidingen
Peter J.G. Vos - vertaler van handleidingen, Almere

In het decembernummer schrijft de heer Van den Heijkant over handleidingenschrijvers die zich moeten laten bijstaan door taalkundigen, en over vertalers die zich van advies moeten laten voorzien door technici.

Ik ben journalist met een HTS-opleiding. Een groot deel van mijn werk bestaat uit het vertalen van handleidingen. Mijn specialisatie is audio-apparatuur, computers, motoren en werktuigbouw, en ik vertaal vanuit het Engels, Duits en Frans. Ik ben dus zo'n zeldzame (door de heer Van den Heijkant ‘vereiste’) combinatie van vertaler en technicus!

Weinig importeurs laten handleidingen vertalen. Dit is ten eerste in Nederland niet wettelijk verplicht (in Frankrijk wel bijvoorbeeld) en ten tweede is het na-

[p. 67]

tuurlijk een extra kostenpost. Tijdens het lezen van vertaalde handleidingen beginnen mijn handen vaak te jeuken, omdat het beter zou kunnen. Maar ook hier geldt dat de opdrachtgever er geen geld voor over heeft. Dat zal alleen veranderen wanneer de gebruikers van apparaten consequent klagen als ze een slechte handleiding krijgen.

Bij hifi-handleidingen bijvoorbeeld stuit ik vaak op een kenmerkend probleem. De meeste apparatuur is Japans, en de handleiding is vertaald in een Japans soort Engels. Vaak begrijp je na de eerste keer lezen niet eens wat er bedoeld wordt! Dankzij mijn technische kennis kan ik de bedoeling meestal reconstrueren. Dit is voor een ‘gewone’ vertaler natuurlijk een probleem. Wanneer die de tekst niet begrijpt en de vaktermen ook niet in een woordenboek kan opzoeken, zal hij al gauw geneigd zijn letterlijk te vertalen. Taalkundig klopt het dan wel, maar technisch staat er onzin.

■ Placebo
Jan Willem Smits en Rob Tempelaars - redacteuren WNT, Leiden

In Onze Taal van januari komt dr. A.G. Westerbrink op blz. 25 ‘na enig speuren’ tot de conclusie dat het woord placebo aan een psalmtekst ontleend is, waarna zich een geval voordoet van ‘zogenoemde verschuiving van het logisch zwaartepunt’. Dit is geen oorspronkelijke veronderstelling. Reeds in 1926 komt het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT), bij monde van zijn toenmalige redacteur G.J. Boekenoogen, tot precies dezelfde slotsom. Onder betekenis 1 van het lemma placebo schrijft Boekenoogen:

‘Het eerste woord van het latijnsche psalmvers: Placebo Domino in regione vivorum (vulgaat-Ps. 114, vs. 9), dat als antiphoon bij lijkdiensten gezongen wordt, in de R.-C. Kerk, en dat reeds in de ME. (zie Verdam 6, 389) met gewijzigde toepassing werd opgevat in den zin van: ik zal u trachten te behagen, het u naar den zin maken. Vandaar de uitdr. placebo zingen, of placebo spelen, voor: iemand naar den mond praten, hem vleien enz.’

Vervolgens weet het WNT nog te melden dat placebo of placebo Domino tevens gebruikt wordt ter aanduiding van iemand die een ander naar de mond praat of naar de ogen ziet. Omdat het WNT in beide gevallen slechts oude bewijsplaatsen opgeeft, is ook Het woordenboek van vreemde woorden, uitdrukkingen, enz. van L.M. en C.H. Baale (1913) vermeldenswaard, waarin placebo wordt omschreven met ‘tafelschuimer’ en ‘flikflooier’.

De in de medische wetenschap gangbare betekenis van het woord kent het WNT (nog) niet, wat het vermoeden bevestigt dat het in het Nederlands een moderne, in ieder geval na 1926 opgekomen betekenis is. In het Engels (en Frans) moet zij veel ouder zijn. Weliswaar geeft de Petit Robert april 1945 als datering op, maar afgaande op de informatie die de Oxford English Dictionary en de Trésor de la langue française verschaffen, is de medische betekenis van placebo in het Engels al in 1785 aangetroffen.

■ Bijbelvijg
B. Flikkema - Appingedam

In het januarinummer merkt dr. A.G. Westerbrink op dat de vijgenkoek uit Jesaja 38 als behandelmethode tegen een zweer als placebo kan worden beschouwd. Een (gereformeerde) arts verzekerde hem dat deze therapie tegenwoordig niet meer wordt toegepast.

De hier bedoelde vijgen zijn de vruchten van de in het Middellandse-Zeegebied veel voorkomende Ficus Carica. Deze vruchten werden en worden in het Midden-Oosten in gemalen toestand veelvuldig gebruikt als medicijn. Gemalen vijg is toe te passen als laxeermiddel, waarschijnlijk door het sterk vezelige karakter van de vrucht. Uitwendige toepassing van een vijgenkoek of vijgenpleister op zweren heeft door het alkalische karakter van de stof een zuiverende werking. De laatste toepassing is ook heden ten dage nog bekend.

Het gebruik van de vijg als medicijn, zoals vermeld in Jesaja 38, is dus wel degelijk te beschouwen als medisch effectief, ook zonder een placebo-effect! Eigenlijk is dit een van de eerste beschrijvingen van de geneeswijze waarmee ‘Berendien uut Wisp’ tegenwoordig zo'n succes heeft.

■ Nu, nou of nui?
Dr. Yvette Stoops? hoofdredacteur Nederlands van Nu, Mortsel

Het ontstaan van de tweeklank ui uit uu is voor mij altijd een intrigerend en raadselachtig fenomeen gebleven. Het artikel van dr. L.E. Wirth-van Wijk in Onze Taal van oktober 1991 heeft me niet meer duidelijkheid gebracht, integendeel!

Hoe kan de auteur met zoveel stelligheid beweren dat de tweeklanken ij en ui (zoals in blijven en huis) pas na 1635 ontstaan zijn? Alleen maar op gezag van de zeventiende-eeuwse grammaticus Montanus? Volgens Van Loey was er al sprake van een tweeklank (diftongering) van de uu in de zestiende eeuw in Brabant, van die van de i tot ij al in de vijftiende. Ook in Holland zijn er lang voor 1635 beslist sporen van diftongering!

En waarom zijn nu/duwen niet gediftongeerd? Waar komen de wisselvormen nou/douwen vandaan? Die dateren zeker niet uit de periode na 1635; ze kwamen al in het Middelnederlands voor, vooral in Brabant; nou is al in 1372 in Antwerpen geattesteerd.

Ik ben geen specialist op het gebied van de historische fonologie, maar ik vind het verontrustend dat bij leken de indruk gewekt zou kunnen worden dat klankevoluties zo gemakkelijk te dateren zijn.

■ Hoofdtelefoon
Peter J.G. Vos - vertaler van handleidingen, Almere

In het decembernummer beschrijft C. Blomberg op blz. 13 de verschuiving van koptelefoon naar hoofdtelefoon. Kop zou te plat klinken. De werkelijke reden van het verdwijnen van koptelefoon is ongelooflijker dan menigeen denkt.

Het merk met het grootste marktaandeel is (het Duitse) Sennheiser. Dit merk werd lange tijd geïmporteerd door de firma Kinotechniek. En ere wie ere toekomt, het zijn de mensen van Kinotechniek geweest die zich vanaf het begin fel hebben verzet tegen het woord koptelefoon. Dealers werden continu ‘bewerkt’ om hoofdtelefoon te gebruiken, journalisten en testers kregen bij misbruik vriendelijke vermaningen, er zijn advertenties aan gewijd, etc. Het resultaat (na járen volhouden) is dat we hier nu hoofdtelefoon gebruiken. Het is ironisch dat de bemoeienissen van de importeur van een Duits merk ervoor gezorgd hebben dat een germanisme uit onze taal aan het verdwijnen is.