Onze Taal. Jaargang 61

[p. 49]

Van woord tot woord
Marlies Philippa
Beurs

Het congres ‘60 jaar onze taal en Onze Taal’, waaraan dit nummer gewijd is, vond plaats in de Beurs van Berlage. Reden om eens in te gaan op de etymologie van beurs. Beurs als adjectief en als substantief. Het bijvoeglijk naamwoord beurs is niet zo belangwekkend. Het is puur toeval dat het gelijkluidend is aan, dat het een homoniem is van het zelfstandig naamwoord beurs. Beurs, gebruikt voor buikzieke vruchten in de betekenis ‘overrijp, week’, is een vrij jong woord in het Nederlands. Het wordt pas in de jaren dertig van de achttiende eeuw voor het eerst genoteerd. Waarschijnlijk hangt het samen met borrelen.

● Van wijnzak tot buidel

Beurs als zelfstandig naamwoord is veel ouder en veel interessanter. Het is boeiend vanwege zijn verschillende betekenisontwikkelingen en omdat de Nederlandse cultuur (economie) daar een belangrijke rol bij gespeeld heeft. In het huidige Nederlands kunnen we vier (hoofd)betekenissen van beurs onderscheiden: geldbuidel/portemonnee, handelsplaats/-gebouw, samenkomst voor koop en verkoop, (studie)toelage.

Beurs stamt uit het Grieks, al is het waarschijnlijk geen oorspronkelijk Grieks woord. Het Griekse bursa betekende ‘gevilde huid, vel, leer’ (en ook ‘wijnzak’). Deze betekenis ontwikkelde zich in het middeleeuwse Latijn tot ‘buidel’ en ‘geldbuidel’, tot ‘kas’ en tot ‘fonds’. Al in de dertiende eeuw kon het Latijnse bursa/byrsa een studiebeurs zijn: met de rente van een fonds kon ondersteuning gegeven worden. Een bursarius (vanaf de twaalfde eeuw) was de beheerder van een fonds. Dit woord leverde in het (vooral Schotse) Engels bursar en bursary op. Het Franse bourse kreeg in 1399 de betekenis ‘toelage’ en het Nederlandse beurs volgde een tijdje later.

● Een bussige bursche

Wie een beurs krijgt, hoeft nog geen brave borst te zijn. Borst ‘jonge man’ (een homoniem van het lichaamsdeel borst) komt sinds de zeventiende eeuw in het Nederlands voor. Het is ontleend aan het Middelduitse burse, dat in het hedendaagse Duits Bursch(e) is geworden. Een burse was een huis waarin jonge lieden (meestal studenten) van een gemeenschappelijke beurs leefden. Het Duitse woord is ook in enkele Scandinavische talen gekomen; in het Noors als busse ‘vriend, kameraad’ en in het Zweeds als buss, waarbij het bijvoeglijk naamwoord bussig ‘kameraadschappelijk, tof' is ontstaan. Het Nederlandse borst heeft een secundaire -t. Zo'n -t is wel bij meer woorden die op -s eindigen, spontaan opgekomen. Te vergelijken zijn bijvoorbeeld hulst, kroost en rijst. Met het woord borst is de samenstelling adelborst gevormd.

Een adelborst heeft met de zee te maken en een purser vaak ook. Purser is afgeleid van purse. In het Engels is het Franse bourse ‘geldbuidel, kas’ als purse overgenomen. De b is in dit woord in het Oudengels al in een p veranderd onder invloed van de woorden pung ‘geldbuidel’ en pusa ‘portemonnee’. Ook in het Nederlands is beurs in de betekenis ‘geldbuidel, (geld)zak’ (‘balzak’, ‘zaadhuis’, ‘geheime bergplaats’, etcetera) een leenwoord uit het Frans. Een heel vroeg leenwoord. We treffen het al in 1286 aan in Dordrecht, maar ook in Mechelen en Brugge is het vóór 1300 opgetekend. Het Zweedse börs en het Deense børs zijn ontleend aan het Nederduitse börs, dat zich uit het Middelnederduitse burse ontwikkeld had. In het Hoogduits was de betekenis ‘geldbuidel’ van burse uitgestorven, sinds het woord uitsluitend betrekking had gekregen op het huis met de gemeenschappelijke kas en de bewoners daarvan. Toch bestaat Börse in het Nieuwhoogduits. Maar dat is niet de voortzetting van het oude burse. Het is een 18de-eeuws leenwoord uit het Nederlands!

● Nederlandse expansie

Heeft het Nederlandse beurs ‘geldbuidel’ dus al een zekere expansie gekend, beurs ‘handelsgebouw’ heeft dat in nog veel hogere mate. Deze beurs is in de Nederlanden ontstaan. Het woord kan zich uit de betekenis ‘geldzak’ ontwikkeld hebben, maar men neemt algemeen aan dat het genoemd is naar het huis van de Brugse adellijke familie Van de Borse (of Van der Burse; in het Italiaans Delia Borsa), die drie beurzen als wapen voerde. Het huis was vanaf de veertiende eeuw een ontmoetingsplaats van (in het begin vooral Venetiaanse) handelaren en bankiers en raakte bekend als ‘de Beurs’.

In 1531 werd in Antwerpen een handelshuis geopend dat Beurs genoemd werd en vanaf dat moment verving beurs het Franse Loge (de Change), een leenvertaling uit het Italiaans. Het Nederlandse beurs met de nieuwe betekenis werd in diverse talen overgenomen: nog in de zestiende eeuw in het Duits (Börse), in 1549 in het Frans (bourse) en in de achttiende eeuw via het Frans in het Italiaans (borsa). Ook kwam het terecht in het Spaans (bolsa), het Engels (bourse), het Deens (børs), het Zweeds (börs) en het Noors (børs).

De derde betekenis van beurs ‘samenkomst voor koop en verkoop, markt’ heeft zich uit ‘handelsgebouw’ ontwikkeld. Naar mijn weten bestaat deze betekenis uitsluitend in het Nederlands. De Jaarbeurs is eigenlijk een jaarmarkt. De betekenisverandering moet als volgt zijn gegaan: handelsgebouw/handelsplaats? tentoonstelling van goederen die ook verkocht worden (antiekbeurs, huishoudbeurs) - samenkomst van particulieren om bijvoorbeeld tweedehands goederen te kopen en verkopen (kledingbeurs, ruilbeurs). Voor de huishoudbeurs moet men naar grote gebouwen zoals de RAI, terwijl een kledingbeurs gewoon in het buurthuis kan plaatsvinden.

De Beurs van Berlage is een waardige exponent van de in het Nederlands ontstane betekenis van beurs, die in de meeste moderne talen als de belangrijkste wordt gevoeld. Het was dus een goed initiatief van Onze Taal om het zestigjarig jubileum in dit gebouw te vieren. Jammer dat er niet genoeg plaatsen waren.

Graag bedank ik Laurens Bloem en vooral Dorine van den Beukel voor het opzoeken van enkele belangrijke gegevens.