Onze Taal. Jaargang 61

[p. 35]

Onze krasse taal
De toekomst van de goede oude tijd

Dr. F. Balk-Smit Duyzentkunst - hoogleraar Taalkunde van het hedendaagse Nederlands, Universiteit van Amsterdam

Hoe is het met de Goede Oude Tijd van ‘onze taal’?

In de jaren zestig schrijft Simon Carmiggelt in een Kronkel dat oude mensen, zo lang hij zich kan herinneren, steeds herhalen dat vroeger alles beter was. ‘Tegenwoordig’, aldus de auteur toen, ‘wordt het leven gecompliceerd door de omstandigheid dat zij daar gelijk in hebben.’ Deze opmerking kunnen we niet zo maar laten passeren, vooral niet omdat onze zegsman toen zelf nog redelijk jong was. Moeilijker wordt het als men een dagje ouder is en nu en dan wordt bekropen door het idee dat ‘het’ vroeger beter was. Dat idee zou wel eens inherent aan de ouderdom kunnen zijn en daarom alleen al verwerpelijk.

Hee, nu geraken we in een vreemde cirkel, die ons hard confronteert met de huidige westerse tijdgeest. (Die bestaat wel degelijk.) In die geest is geen plaats voor de Goede Oude Tijd, integendeel, daarin is al wat oud is op voorhand veroordeeld. Gedateerd. Achterhaald. Uit de tijd. Allemaal synoniem met ‘waardeloos’.

In commerciële kringen ligt het anders. Daar is voor het oude, voor zover nabij en begeerlijk, een nieuw synoniem verschenen: nostalgisch. Een nostalgische schemerlamp.

Voor het overige is de ouderdom evenals het verleden, het verre én het nabije, iets wat bij de Tijdgeest eerder minachting wekt dan eerbied, op z'n best vertedering en vermaak. Het sterkste staaltje van deze houding vinden we in de uitspraak van de Amerikaanse informatica-professor Meijer, die, vind ik, als afschrikwekkend voorbeeld niet vaak genoeg geciteerd kan worden. Deze geleerde zei - in de jaren tachtig overigens - dat we de laatste 25 jaar meer over de menselijke geest te weten zijn gekomen dan in de daaraan voorafgaande 2500 jaar. Deze getallen kloppen jaartellingtechnisch alleraardigst met het voorstel van de transformationeel-generatieve gelovigen om een afkorting als B.C., Before Christ, voortaan Before Chomsky te laten betekenen. Grapje. Grapje?

•
‘In de laatste tien jaar maakt onze taal veranderingen door waar ze vroeger eeuwen voor nodig had’
•

● Snelle taalveranderingen

De hoogmoed van Meijer en onze Tijdgeest, hoe verontrustend ook, is zeker niet onverklaarbaar. Alleen al het tempo van de jongste ontwikkelingen, ook die in onze taal, geeft er alle aanleiding toe.

Zo lijkt het erop dat in de laatste tien jaar onze taal veranderingen doormaakt waar ze vroeger eeuwen voor nodig had. De overgang van dat naar wat bijvoorbeeld (‘het boek wat ik gelezen heb’) zette nauwelijks merkbaar in het Middelnederlands in. Bij de vakgroep Nederlandse Taalkunde aan de Universiteit van Amsterdam werkt een assistent in opleiding (AIO) aan een project om de systematiek van dat eeuwendurende proces te achterhalen. Kortgeleden maakte de briljante taalkundige Kees van Kooten in een ommezien duidelijk dat dit proces nog slechts luttele jaren nodig heeft: thans treffen we in officiële dagbladverslagen wat-vormen aan waar twintig jaar geleden de corrector rigoureus een dat-vorm voor in de plaats zette. Vroeger! Toen er nog correctoren bestonden! Toen we, om met Gerard Reve te spreken, Indië nog hadden en een dubbeltje nog een dubbeltje was. Het laatste is ongetwijfeld een monetair probleem, maar zeker een even ernstig taalkundig- en logisch-semantisch probleem. Dat wordt alleen maar erger. In 1997 is een dubbeltje nog veel meer geen dubbeltje dan nu reeds het geval is.

CONGRESS
60 jaar onze taal en Onze Taal

Wat zich ook in duizelingwekkend tempo voltrekt, is de toename van onze woordenschat. Niet alleen is onze taal in minder dan tien jaar tijd een paar duizend woorden rijker geworden, maar ook de woordvorming, ook de woordgeschiedenis, heeft er een gloednieuwe, bijzonder levensvatbare categorie bij gekregen: die van de letterwoorden.

Een aparte groep daarin vormen de letternamen van nieuwe angstaanjagende ziektes. Maar laten we het op een feestelijke dag houden bij het pc'tje, pr, de cd, de lp en de tv. Zij vormen een kleine greep uit de grote voorraad jonge twee-letterwoorden, die men sóms weer voluit is gaan spellen: elpee, teevee.

Heel merkwaardig is, in het kader van letterwoorden, de LAT-relatie,

[p. 36]

waardoor een mededeling als ‘Anneke heeft een lat’ gangbaar is geworden. Het wachten is nu op ‘Ik heb een bom’, welke uitspraak uiteraard is voorbehouden aan haar kind. Voor de zekerheid vermeld ik de etymologie: Living Apart Together, en: Bewust Ongehuwde Moeder.

Het interessantste is dat hoe langer hoe meer mensen de betekenis van de letterwoorden kennen zonder te weten waarvan ze een afkorting zijn. De associatie met gewone latten en bommen wordt er des te krachtiger door. Het beeld van explosieve moeders en levenspartners op afbetaling (‘op de lat’) zal ongetwijfeld worden bevorderd. Dat wordt nog een heel gedoe in het moedertaalonderwijs.

● Bestaat taalverloedering?

Het heden verandert zo razendsnel en dat neemt ons zo in beslag dat we voor het verleden geen tijd meer hebben. Behalve bij een jubileum. Dan mogen we terugblikken en ons afvragen: die zestig jaar en bijvoorbeeld de eerste helft daarvan, zeg de Oude Tijd, was die nou Goed? Beter dan de nieuwe?

De oprichting van Onze Taal kwam voort uit ontzag. Voor de taal had men eerbied; ook was zij een onvervreemdbaar deel van onze identiteit. ‘De taal is gansch het volk.’ Vandaag de dag is de status van een volk dubieus. Een volk, is dat niet een racistisch hersenspinsel? De taal is geen voorwerp van genegenheid meer, maar een praktisch gebruiksartikel. Dat is onmiskenbaar een degradatie.

CONGRESS
60 jaar onze taal en Onze Taal

Daarmee hangt direct het probleem van de taalverloedering samen. Nee, niet de taalverloedering zelf, maar de vraag of dat verschijnsel überhaupt wel bestaat vormt het probleem.

Er zijn gekwalificeerde taalkundigen die zwart op wit te kennen geven dat ze niet precies weten wat dat is, taalverloedering. Want voor je het weet, word je beschuldigd van conservatisme of van taaldiscriminatie. Anderzijds is er ook een taalsocioloog als René Appel, die onlangs in een openbare discussie de vraag dorst stellen hoe het toch komt dat men zo slordig omgaat met onze taal. ‘Waar wind je je over op?’ was de wedervraag. ‘De taal is gewoon een verkeersmiddel. Net als de auto. De mijne zit vol schrammen en deuken maar dat dondert niet. Als ie maar rijdt!’

Dit is verhelderend. En we mogen helemaal zelf uitmaken of er bij een verwaarloosde en zwaar beschadigde auto - die nog wél rijdt - sprake is van verloedering. Dat is nog niet eens gemakkelijk. Maar de vergelijking biedt wellicht uitkomst voor de linguïsten die niet goed raad weten met het begrip taalverloedering. Onze taal mag dan niet meer heilig zijn, onze auto is dat wel.

Wat het respect voor de taal betreft, was het, dunkt me, inderdaad vroeger beter. Al is het verwarrend dat de knappe en buitengewoon respectvolle taalkundige A.A. Verdenius begin jaren dertig per ongeluk veroordeelde als een contaminatie van per abuis en bij ongeluk. Hij stond slechts bij ongeluk toe (en per abuis).

Deze Amsterdamse hoogleraar publiceerde veel in Onze Taal. De Goede Oude Tijd..., en tóch, die heeft Toekomst.

● Levende taal wint

Onze Taal is ook een blad. Ons Maandblad. Daarover nog een enkel woord, waaruit zal blijken dat Onze Taal en zijn Goede Oude Tijd waarschijnlijk een gouden toekomst wacht.

Als de dag van gisteren herinner ik mij dat volgens de officiële richtlijnen voor de universitaire onderzoeksregistratie bijdragen aan Onze Taal laag gewaardeerd werden. (Hoe het nu is weet ik niet, want ik heb het invullen van de desbetreffende formulieren uit pure wanhoop opgegeven.) Onze Taal was immers geen wetenschappelijk tijdschrift! Bovendien zijn de artikelen daarin geschreven in het Nederlands. Engelse publikaties scoren aanzienlijk hoger.

Vooral voor mijn vakgroepsgenoot dr. Marlies Philippa had dit ingrijpende gevolgen. Uit haar talrijke stukjes werd namelijk herhaaldelijk geciteerd in De Nieuwe Taalgids; haar bijdragen aan Onze Taal werden in dat hooggeschatte wetenschappelijke periodiek bejegend als produkten van volwaardig taalkundig onderzoek. Voorwaar geen geringe complicatie voor de opstellers van de zo gevreesde Citation Index.

Aanhangers van de gezaghebbende, door de elektronica geïnspireerde taaltheorie hielden zich verre van een taalbeschouwing waar ook ‘leken’ mee uit de voeten kunnen. Díe tijd is voorbij. De dagen van Verdenius keren terug. Linguïstische professionals van naam, waaronder beoefenaars van de meest rigide formele grammatica ambiëren steeds vaker een plaatsje in de kolommen van Onze Taal. Blijkbaar dringt het besef door dat het bouwen aan kunstmatige modellen die slechts simulatie kunnen voortbrengen, het uiteindelijk aflegt tegen het geduldig observeren van de levende taal zelf.

Onze Taal heeft dat altijd geweten.

Hoe kras is onze taal? En haar grammatica? In het woord gelukwens alleen al ligt de toekomst van de goede oude tijd besloten: de aanleiding tot feliciteren, het oorzakelijk voorwerp zeg maar, is het verleden, zestig jaar oud; het inwendig object van wensen wijst onherroepelijk naar de toekomst, oneindig jong.