Onze Taal. Jaargang 61

[p. 33]

Onze taal en de dynamiek in de samenleving

Dr. I. Lipschits - emeritus hoogleraar Moderne Geschiedenis

Sinds mensenheugenis speelt de taal in de samenleving als bron van macht een belangrijke rol. Bij de aanvang van de geschiedenis der mensheid, in het begin van het eerste der Vijf Boeken Mozes, werd het zó omschreven:

Zie, het is één volk en zij allen hebben één taal.
Nu zal niets van wat zij denken te doen voor hen onuitvoerbaar zijn. (Genesis 11:6)

En zo is het gebleven. Enkele duizenden jaren verder in de tijd - maar niet verder in beschaving - beschrijft Primo Levi Auschwitz als een nieuw Babylonië. Wie de taal van Auschwitz niet spreekt, maakt geen kans Auschwitz te overleven.

● Grote gebeurtenissen

In de zestig jaren van zijn bestaan heeft het Genootschap Onze Taal bijgedragen aan de bewustmaking van de betekenis van onze taal in onze samenleving. In dit tijdsverloop deden zich in Nederland vele maatschappelijke veranderingen voor, waarvan sommige zeer ingrijpende gevolgen voor onze samenleving hebben gehad. Wij weten dat de taal niet de samenleving verandert, maar dat veranderingen in de samenleving de taal wél kunnen veranderen. Nieuwe woorden en nieuwe uitdrukkingen ontstaan, bestaande woorden kunnen een andere emotionele lading krijgen of zonder meer van betekenis veranderen. Het woord illegaal bijvoorbeeld bezat vóór, tijdens en ná de Tweede Wereldoorlog een geheel verschillende lading.

De invloeden die van gebeurtenissen om ons heen uitgaan op het taalgebruik kunnen zich voor korte of voor langere tijd doen gelden. De Golfoorlog die een jaar geleden woedde, heeft onze taal verrijkt met nieuwe woorden en vooral met nieuwe eufemismen. Maar de invloed van de Golfoorlog op ons taalgebruik zal er niet een van lange duur zijn.

Een gebeurtenis heeft alleen langdurige invloed op de taal indien die gebeurtenis heeft geleid tot een maatschappelijke verandering. Om u duidelijk te maken wat ik bedoel, leg ik u een drietal gebeurtenissen uit de afgelopen zestig jaar voor die hebben geleid tot maatschappelijke verandering en daardoor langdurige invloed op onze taal hebben uitgeoefend.

In de eerste plaats de economische crisis die in de jaren dertig Nederland teisterde. Uit die tijd stamt bijvoorbeeld het onovergankelijk gebruikte werkwoord stempelen. Voordien kon dit werkwoord slechts gebruikt worden als het vergezeld ging van een lijdend voorwerp. Sedert de economische crisis mogen we dit werkwoord zonder lijdend voorwerp gebruiken, zoals in de zin De werkelozen moesten iedere werkdag stempelen.

De tweede gebeurtenis is de Tweede Wereldoorlog. Deze oorlog heeft onze taal verrijkt met nieuwe uitdrukkingen, met nieuwe woorden en met nieuwe betekenissen van reeds bestaande woorden. Als voorbeeld noem ik het werkwoord pulsen. Vóór het jaar 1941 werd met dit werkwoord een technische bezigheid aangeduid, namelijk met een puls - een holle cilinder - een gat in de grond maken. Vanaf 1941 kreeg het werkwoord pulsen er een betekenis bij: het leeghalen van huizen. Dat woord was afgeleid van de naam van de eigenaar van het verhuisbedrijf, de heer Puls, dat in samenwerking met de Duitse bezetter de door joden verlaten huizen leeghaalde.

In de derde plaats noem ik de groei naar een multiculturele samenleving. Dit is een proces waar we nog middenin zitten, waarvan de gevolgen nog niet te overzien zijn en waarvan ik niet kan bewijzen dat het ons taalgebruik langdurig zal beïnvloeden. Maar we mogen ervan uitgaan dat de integratie van Turken, Marokkanen en Surinamers de Nederlandse taal zal verrijken met nieuwe woorden en uitdrukkingen.

CONGRESS
60 jaar onze taal en Onze Taal

● Invloed van de media

De samenleving ondergaat natuurlijk ook veranderingen van een meer structurele aard. De toenemende betekenis van de massamedia ís zo'n structurele dynamiek in onze samenleving, waarvan een niet te onderschatten invloed uitgaat. De Leuvense hoogleraar Beheydt heeft in dit verband onderzoek verricht naar het probleem van taal en omroep. Er wordt meer naar radio geluisterd en naar televisie gekeken dan er literatuur gelezen wordt en derhalve zal de invloed van de omroeptaal op het taalgebruik groot zijn. Van die omroeptaal heeft Beheydt niet zo'n hoge pet op. Radio en televisie richten zich volgens hem ‘op een publiek met een verstandelijke leeftijd van een gemiddelde veertienjarige’.

Beheydt is terecht kritisch; dat is zijn opdracht als wetenschapper. Maar in enkele gevallen mogen we ook spreken van een verrijking van onze taal dankzij de media. Twee bekende voorbeelden van die verrijking zijn regelneef en doemdenken uit de programma's van Koot & Bie. Maar ik geef onmiddellijk toe dat niet iedere verandering die door de massamedia in onze taal is aangebracht ook een verrijking van die taal is. Voorbeelden te over. Door slordig vertaalwerk uit het Engels in de redactielokalen van dagbladen heeft het Nederlandse woord controleren er een tweede betekenis bij gekregen, namelijk die van ‘beheersen’. Hier is eerder sprake van verwarring dan van verrijking.

En soms weten ze het bij die me-

[p. 34]

dia zelf niet meer. De prachtige Engelse film Kind Hearts and Coronets was in Amsterdam te zien onder de Nederlandse titel Noblesse Oblige, en onlangs zag ik op een van de Nederlandse televisiezenders een Franse film waarin het woord merde werd ondertiteld met shit.

CONGRESS
60 jaar onze taal en Onze Taal

● Open samenleving

Een tweede voorbeeld van een structurele verandering is de grotere invloed van de burger bij de besluitvorming, via participatie en inspraak. De grotere verantwoordingsplicht heeft geleid tot een nieuw taalgebruik. Het ‘jargon van Den Haag’ is al een lang leven beschoren, maar dat jargon is nimmer zo verhullend, zo multiinterpretabel geweest als in onze dagen. We kunnen thans vanuit een positieve grondhouding een plan van aanpak met randvoorwaarden en een bijpassend kostenplaatje via een vastgesteld tijdpad uitdiscussiëren en afconcluderen. En uitkeringstrekkenden heten tegenwoordig anders-actieven.

Nauw verbonden met dit tweede voorbeeld van structurele dynamiek is de groei naar een open samenleving. Onze samenleving is meer open dan zestig jaar geleden. Alles kan, althans alles moet kunnen. Ook in het taalgebruik. Toen ik een aantal jaren geleden de afdeling taalbeheersing aan de universiteit waar ik werkte, raadpleegde omdat een van mijn medewerkers de Nederlandse taal niet voldoende beheerste, kreeg ik ten antwoord dat ik niet moest zeuren, omdat het slechts ging om de ‘kommunikaassie’. Alles kan, alles moet kunnen. In het taalgebruik bestaan nog maar heel weinig taboes. Op het terrein van de seksualiteit - een gebied waarover nog maar kort geleden in Nederland in zeer verhullend taalgebruik werd geschreven en gesproken - mag nu alles. De inhaalrace op het terrein van het seksuele taboe is voltooid. Met welk woord of met welke uitdrukking op dit terrein zou je vandaag de dag de burger nog kunnen shockeren?

Vroeger kon je je als kind tegenover je ouders, als jongere tegenover de ouderen, als kunstenaar tegenover de burger afzetten door taalgebruik. Taalgebruik was in die zin een veiligheidsklep om stoom af te blazen.

Ik ken maar één gebied waar het nog écht mogelijk is door middel van de taal te shockeren en het is bij wet verboden dit terrein te betreden, namelijk dat van racistische opmerkingen. Wellicht dat supporters van voetbalclubs zich juist om deze reden van racistische opmerkingen bedienen.

Het verschijnsel ‘groepsjargon’ is beslist geen nieuwe ontwikkeling in onze taal. Er hebben altijd groepen en subculturen bestaan die zich van de rest van de samenleving hebben onderscheiden door een eigen taalgebruik, door hún jargon. Twee aspecten van dit verschijnsel zijn wél nieuw. Het ene nieuwe is dat de ontwikkelingen op dit gebied wel heel snel gaan. Wie bijvoorbeeld de ontwikkelingen in de jongerentaal wil bijhouden, mag geen week zijn aandacht laten verslappen. Het andere nieuwe aspect is dat méér groepen dan voorheen, althans andere groepen dan voorheen met hun jargon in de openbaarheid treden. Wie had bijvoorbeeld zestig jaar geleden kunnen denken dat er ooit een boek zou uitkomen onder de titel Lesbiaans, Lexicon van de lesbotaal?

● Onderwijs als zeef

Het is geen groot waagstuk de stelling te poneren dat tot het begin van de jaren zestig onderwijsinstellingen als de kweekschool, het voorbereidend wetenschappelijk onderwijs en zeker de universiteiten een zeef vormden, óók wat het taalgebruik betreft. Het was vroeger onvoorstelbaar dat een doctorandus moeilijkheden zou hebben met het vervoegen van werkwoorden of met het verschil tussen kennen en kunnen. In de afgelopen dertig jaren heb ik honderden werkstukken en scripties mogen nakijken en daarbij heb ik voor het aanstrepen van dit soort taalfouten vele potloden versleten. Afgestudeerd zijn aan een instelling van hoger onderwijs biedt geen garantie meer voor een behoorlijke of zelfs slechts redelijke beheersing van de Nederlandse taal.

Was het vroeger beter? Ja, inderdaad, wat het taalgebruik betreft, was het vroeger beter, althans bij mensen die met vrucht de lagere school hadden doorlopen. Wij kregen beter onderwijs in de moedertaal. Op de middelbare scholen nam het onderwijs in de Nederlandse taal een bijzondere plaats in. Het was niet een vak zoals de andere vakken. Als ik in mijn proefwerk geschiedenis of aardrijkskunde of natuurkunde zondigde tegen de gestelde regels van taalgebruik, dan werd daar een rode streep bij gezet. Nu mag dat niet meer, want Nederlands doe je in de les Nederlands, en geschiedenis in de les geschiedenis - and never the twain shall meet. Deze nivellering naar beneden werkt na een paar schoolgeneraties door in de gehele samenleving. Ik heb leraren geschiedenis afgeleverd die niet eens meer in staat zijn taalfouten in de proefwerken geschiedenis van hun leerlingen aan te strepen, omdat ze zelf hun moedertaal niet naar behoren beheersen. Generaties leerlingen en studenten krijgen hierdoor niet voldoende de kans te leren zich helder en duidelijk uit te drukken.

● De macht van taal

We maken ons steeds minder druk over een correct gebruik van de moedertaal. Dit is merkwaardig, omdat een goede taalbeheersing nog steeds een bron is van macht. Het gezag van minister-president Lubbers stoelt uiteraard niet op zijn beheersing van de taal, maar zijn taalbeheersing draagt daar wel toe bij. Wie zijn taal slecht beheerst, worden veel mogelijkheden ontnomen.

Het Genootschap Onze Taal heeft enkele jaren geleden een congres gewijd aan het onderwerp taal en macht. De geschiedenis van de mensheid laat ons vanaf het begin zien dat er een relatie bestaat tussen taal en macht. In het begin van mijn verhaal heb ik daarop gewezen aan de hand van een bekend citaat uit het boek Genesis. Ik eindig, in dezelfde sfeer van taal en macht, met een minder bekend citaat - uit het boek Ester (1:22):

En hij zond brieven naar alle gewesten des konings, naar elk gewest in zijn eigen schrift, en naar alle volken, naar elk volk in zijn eigen taal, dat iedere man heer zou zijn in zijn huis en spreken naar de taal van zijn volk.