Onze Taal. Jaargang 61

[p. 22]

Volgorde in tellen

D.E. Knibbe - Naarden

Het blijft een fascinerende bezigheid verschillende talen te vergelijken en na te gaan welke overeenkomsten en verschillen er in de structuur, woordenschat, spelling, etc. van talen, al dan niet verwant, voorkomen.

Iets soortgelijks kan ook gedaan worden met de namen van getallen (hoofdtelwoorden). Mijn interesse werd gewekt voor de structuur van complexe getalbenamingen, te beginnen bij de wijze waarop in diverse talen de getallen van 11 tot 100 worden benoemd.

Tussen tien en twintig ziet men dat de telwoorden vaak een soort spontane voortzetting van de eerste tien lijken te zijn. De Germaanse elf en twaalf vallen als zodanig in het bijzonder op (de letters ‘lf’ zijn afkomstig van een stam die ‘overblijven’ betekent, vergelijk het Engelse leave: als je er tien afhaalt, blijft er een of twee over. In het Litouws wordt deze methode tot en met 19 gebruikt.) Maar ook verder lijken de namen in veel talen een beetje ad hoc gevormd te zijn: dertien en veertien bij ons, onze tot en met seize in het Frans.

● Germaanse afwijking

De meeste talen waarover ik tot dusverre informatie heb gevonden, gaan tussen 10 en 20 over op een strakke systematiek: het Nederlands vanaf 15, het Frans vanaf 17, Engels pas bij 19 (men schrijft immers eighteen met één t), terwijl het Hongaars al begint bij 11.

Kijkt men echter verder, dan ziet men dat ook voorbij 20 de benaming niet altijd logisch is. Het Nederlands en sommige andere Germaanse talen zeggen ‘eenentwintig, tweeëntwintig’, enz., terwijl Romaanse en veel andere talen ‘twintig-en-een, twintig-en-twee’ zeggen. Als voortzetting van de reeks dertien t/m negentien is het begrijpelijk dat het woord twintig na de eenheden komt, maar het systeem loopt vast.

In principe is het niet onmogelijk om een lang, complex hoofdtelwoord van achteraf te benoemen, maar het uitspreken van de gemiddelde diameter van de aarde (12.742 km) als ‘tweeënveertig zevenhonderd twaalfduizend’ heeft als bezwaar dat je eerst veel niet erg relevante informatie hoort, terwijl de orde van grootte pas helemaal achteraan komt. Mij is geen taal bekend waarin dat gebeurt.

Het probleem is opgelost door boven 100 de logische volgorde aan te houden: ‘honderd-een, honderdtwee’, enz. Deze oplossing is niet erg goed, doordat men nu de volgorde ‘honderdtallen - eenheden - tientallen’ krijgt. Dus moet men tot de conclusie komen dat sommige Germaanse talen in dit opzicht minder regelmatig zijn dan veel andere taalgroepen. Aangezien deze omgedraaide volgorde alleen bij de tientallen voorkomt, spreek ik voortaan van ‘tientalinversie’ of kortweg ‘inversie’.

Het is opvallend dat in het Engels, Noors en Zweeds (toch ook Germaanse talen) deze inversie niet voorkomt: ‘hundred and twenty three’, resp. ‘hundrat-jugotre’. De tientalinversie komt verder voor in het Duits en Deens. Andere taalgroepen kennen deze inversie niet, ervan afgezien dat het Tsjechisch voor het getal 21 beide volgorden kent.

● Op naar één markt

Dat tientalinversie een bron van vergissingen kan zijn, zullen velen ervaren bij het doorgeven van telefoonnummers e.d. Nog lastiger wordt het als men van en naar een andere taal vertaalt, met name naar de nieuwe ‘lingua franca’, het Engels.

In oude literatuur vinden we overigens wel degelijk een tientalinversie. Zo trof ik in Le morte d'Arthur van Sir Thomas Malory (in een bewerking van de tekst uit 1485) in dezelfde alinea zowel ‘eight and twenty’ als ‘twenty and eight’ aan. Shakespeare (All's well that ends well) spreekt van ‘four and twenty’, en in Taming of the Shrew zelfs van ‘eleven and twenty’. Ook in hedendaagse Engelse literatuur komt men de inversie nog af en toe tegen: Somerset Maugham (Stranger in Paris en Cakes and Ale) heeft het over ‘fiveand-twenty’, ‘eight and forty’, etc.

Er heeft klaarblijkelijk een ommezwaai plaatsgevonden in het Engels, van tientalinversie naar logische volgorde. Ik neem aan dat hetzelfde in het Noors en Zweeds gebeurd is.

Nu de wereld één dorp (of één markt) aan het worden is, wordt het misschien wenselijk ook in het Nederlands naar de logische volgorde over te schakelen. Dus ‘twintigeen, twintig-twee’ of eventueel ‘twintig en een, twintig en twee’, enz. Bewust laat ik de getallen 11 tot 19 buiten beschouwing. Het feit dat in zoveel talen inversie voorkomt tussen 11 en 19, suggereert dat deze getallen niet als complex ervaren worden.

Zo'n omschakeling lijkt drastischer dan het is. Het kan net zo gaan als bij de invoering van een nieuwe spelling: beide volgorden kunnen zonder misverstand door elkaar gebruikt worden, maar de kinderen leren op school de tafels met de logische hoofdtelwoorden.

Eerst komt echter de vraag: is er behoefte aan? Zijn er veel mensen en organisaties die in internationaal verkeer last hebben van de tientalinversie, of hoe voorkomen ze anders misverstanden?

Als u ervaringen of informatie hierover hebt, nodig ik u graag uit tot reageren; ik zal met genoegen op uw reacties ingaan.

N.B. Een overzicht van de schrijfwijze van getallen tot 23 in vele talen is voor geïnteresseerden beschikbaar; men sture een aan zichzelf geadresseerde, gefrankeerde envelop naar mijn adres: Amersfoortsestraatweg 17, 1412 KC Naarden. De enige tegenprestatie die ik u vraag, is dat u mij uw eventuele aanvullingen of correcties daarop geeft.