Onze Taal. Jaargang 61

Nogmaals van goede naar goeie

Wim Zonneveld - RU Utrecht

In een aantal ingezonden brieven van het afgelopen jaar is gebleken dat het intrigerende verschijnsel van de wegval van d tussen twee klinkers (houwe, goeie, kruije) nog steeds de gemoederen bezighoudt. In een naschrift bij een van de brieven (in Onze Taal van april 1991) geeft de redactie een aantal aanvullingen: dat ik in 1978 op het onderwerp ben gepromoveerd, dat Van Haeringen een aantal klassieke studies erover op zijn naam heeft staan, en dat het verschijnsel in een reeks van Nederlandse dialecten voorkomt. Verder kan worden gemeld dat het wegvallen van de d zich ook voordoet in het Afrikaans, en dat een verwant verschijnsel zich voltrekt en heeft voltrokken in het Zweeds, het Deens en het Frans, met soms heel oude voorbeelden.

● Wat is ‘onjuit’?

Het verdwijnen van de d is in het hedendaagse Nederlands min of meer ‘optioneel’, wat wil zeggen dat beide varianten vaak naast elkaar bestaan. Zoals zo vaak heeft een daarvan dan een ‘emotionele’ lading: goeie is tamelijk gewoon; dooie wordt liever vermeden (zeker in de betekenis ‘dood iemand’), hoewel het, in elk geval in mijn dialect, zeer gebruikelijk is in de betekenis van ‘sul’; en kruije voor kruide(n) is zeer infrequent. Dat is heel wat anders dan dat het gebruik van de d-loze vorm ‘plat’ of ‘onjuist’ zou zijn.

Een dergelijk verschijnsel gaat haast per definitie gepaard met ‘hypercorrectie’: het optreden van d's waar ze niet horen. Soms is dat van incidentele aard, zoals in het voorbeeld jubiledum. In een van de ingezonden brieven wordt ook Berkhouder als een dergelijk geval genoemd. Dit is hooguit even erg als het per ongeluk dragen van verschillend gekleurde sokken. Soms nestelen dergelijke gevallen zich blijvend in onze taal, en daaraan hebben we werkwoorden als bevrijden (vgl. vrij), geschieden (vgl. schielijk) en wijden (vgl. wierook) te danken.

In de tot nu toe gegeven voorbeelden wordt de d in de uitspraak steeds vervangen door de j. Net zo goed kan hij echter verdwijnen, samen met de ‘toonloze’ e die erop volgt: lade naast la, leder naast leer.

● Scherpzinnig bewijs

In het naschrift noemt de redactie het verschijnsel ‘heel oud’ (van voor de 16de eeuw), maar daar kan kort nog wel iets meer over gezegd worden, ook in verband met hypercorrectie. Een van de alleroudste voorbeelden hebben we te danken aan de oplettendheid van de Vlaamse dialectoloog L. Goemans, die in de Handelingen van de Commissie voor Toponymie en Dialectologie (1936) het volgende observeert. Parallel aan de (vroegere) Leuvense Hoogestraat liep de Legestraat (van leeg ‘laag’). In Latijnse oorkonden uit de 13de en 14de eeuw wordt die laatste straat herhaaldelijk met otium (= ledig) aangeduid, en in archiefstukken komt ook het Dietsche Ledigstrate (1484) voor. Met andere woorden: als laag, dialectisch leeg, verward kan worden met ledig, moet het laatste woord minstens als bijvorm leeg hebben gehad; een leuk en scherpzinnig bewijs van het heel vroeg verdwijnen van de d tussen twee klinkers.

Willen we nog verder terug, dan zouden we via hernieuwd onderzoek van het beroemde manuscript dat het eerste Nederlands bevat, moeten aantonen dat ‘alle vogels’ geen ‘nesten bouwden’ maar, bijvoorbeeld ‘hoejen droegen’. Die kans lijkt me klein.