Onze Taal. Jaargang 61

Over peper en zout
Nogmaals ‘betekenisloze’ bijwoorden

Ad Foolen - Vakgroep Algemene Taalwetenschap en Dialectologie, Katholieke Universiteit Nijmegen

Bijwoordjes als nou en maar zijn onlangs in Onze Taal in verschillende bijdragen ter sprake gebracht. PCUdB besprak allerlei interessante gebruikswijzen van maar in nummer 7/8 en 9 van jaargang 1991, en in nummer 10 vervolgde hij deze met de bespreking van wel. Aflevering 9 bevatte bovendien een bijdrage van de heer Aniba, gewijd aan wat hij ‘betekenisloze’ bijwoorden noemt. Vooral op die laatste bijdrage wil ik reageren.

Aniba noemt deze bijwoorden ‘betekenisloos’ tussen aanhalingstekens, waarmee hij aangeeft dat hij zelf ook wel weet dat ze niet echt betekenisloos zijn. Het is eerder zo dat hun betekenis heel moeilijk grijpbaar is. Dat komt doordat ze een rol spelen in de interactie tussen spreker en luisteraar. Ik noem ze daarom ‘pragmatische bijwoorden’.

● Gebruiksverschillen

Welke pragmatische bijwoorden bestaan er zoal? Aniba noemt toch, eens, even, nou, wel, nog, dus. Ik vul aan: al, pas, ook, trouwens, eigenlijk, immers, dan, zeg, hoor, en niet te vergeten maar. Het intuïtieve criterium dat ik daarbij gebruik is: heeft het woordje invloed op de inhoud van de uiting, doet het mee aan de beschrijving van de werkelijkheid of niet? Met Ik ga maar naar huis wordt hetzelfde weergegeven als met Ik ga naar huis. Vandaar dat ik maar in mijn lijstje opneem. Ook een woord als niet komt in aanmerking voor het lijstje: Is dat niet de broer van Piet? vraagt naar hetzelfde als Is dat de broer van Piet?

Het verraderlijke van mijn criterium is wel dat sommige van deze woorden in een bepaald gebruik toch een bijdrage leveren aan de beschrijvende inhoud van de zin. In Waarom doe je dat nú/noú? (straks hebben we nog tijd genoeg) draagt nu/nou wel bij aan de bevraagde inhoud, terwijl dat in Waarom dóe je dat nou! niet het geval is.

In taalkundig onderzoek bestaat verschil van mening over de vraag hoe de betekenissen van dergelijke inhoudelijke en niet-inhoudelijke gebruikswijzen van een zelfde woord zich tot elkaar verhouden. Gaat het om gebruikswijzen van één ‘grondbetekenis’? Is in de pragmatische gebruikswijze de inhoudelijke beteke-

[p. 19]

nis verzwakt aanwezig? Of is het wellicht beter om te zeggen dat we gewoon met twee verschillende woorden te maken hebben, zoals we dat bij de verschillende betekenissen van bank of trap aannemen?

● Klemtoon = betekenis

De betekenisbeschrijving van deze woorden wordt nog moeilijker als we vaststellen dat hun betekenis ook in het pragmatisch gebruik niet constant is. De betekenisbijdrage van maar in de sturende zin Kom maar binnen lijkt anders te zijn dan die in Ik ga maar naar huis. Moeten we nu concluderen dat maar als pragmatisch bijwoord twee verschillende betekenissen heeft, al naar gelang het zinstype waarin het gebruikt wordt?

Behalve het zinstype heeft ook aan- of afwezigheid van een woordaccent invloed op de betekenis. Kijkend in de spiegel kan men uitroepen Ik ben toch dik! (Vreselijk, wat ben ik toch dik!). In dat geval heeft toch geen accent (of in ieder geval een zwakker accent dan dik). In Ik neem nog een taartje, ik ben tóch dik heeft toch wel een zwaar accent en móet het dat ook hebben. Als men probeert intuïtief de betekenisbijdrage van toch in de twee voorbeelden te vatten, zal snel blijken dat die bijdrage verschilt. Moeten we dan concluderen dat het Nederlands een beaccentueerd toch en een accentloos toch kent?

● Vluchtig maar veelzeggend

Uit het bovenstaande blijkt dat de ‘betekenisloze’ bijwoorden voor de taalbeschrijver al even lastig zijn als voor de taaldocent. Misschien hebben daarom in het verleden niet zoveel onderzoekers zich aan deze lastige woorden gewaagd. Een uitzondering is overigens de taalkundige J.M. Hoogvliet. In zijn boek Lingua uit 1903 bespreekt hij een groep woorden die hij ‘invoegselwoorden’ noemt (bijvoorbeeld: ook, eveneens, dus, dan, derhalve, toch):

‘Merkwaardig zijn vooral de invoegselwoorden in die gevallen, waar ze zeer vluchtig en bijna geheel toonloos worden uitgesproken, waarbij zich de opmerkelijke eigenaardigheid voordoet, dat de veelzeggendheid dezer woordjes met de vluchtigheid van hun uitspraak schijnt toe te nemen. Nemen we als voorbeelden de volgende hollandsche zinnen:

-	Geef maar hier die boeken.
-	Wie is toch die oue heer?
-	Mag ik even het zout.
-	Is dat nu zoo aardig?
-	Is er ook bloemkool noodig?
-	Kom dan!
-	Ik zal wel oppassen.’ (blz. 97)

● Blokkendoos

Hoogvliet heeft al opgemerkt dat die toonloos uitgesproken bijwoorden makkelijk onderling combineerbaar zijn tot clusters. Hij geeft zelf als sterk voorbeeld Geef de boeken dan nu toch maar 'es even hier (blz. 98). Daarbij valt op dat de onderlinge volgorde van de bijwoorden tamelijk vastligt: Waarom doe je dat nou toch! (niet: toch nou); Dan ga ik maar eens (niet: eens maar).

Onderzoeksvragen die zich bij deze clusters voordoen, zijn onder andere:

-	Welke bijwoorden clusteren wel en welke niet?
-	Waarom zijn de mogelijke onderlinge volgorden zoals ze zijn en niet anders?
-	Heeft dat wellicht met de individuele betekenis van de betrokken bijwoorden te maken?
-	Kunnen we de betekenisbijdrage van het gehele cluster beschouwen als een optelsom van de betekenis van de afzonderlijke bijwoorden?

De laatste vraag ben ik geneigd positief te beantwoorden. Als ik op een feestje mijn vertrek aankondig met de mededeling Ik ga eens naar huis, dan verzacht ik met eens mijn mededeling op een bepaalde manier: ik besluit om nu te gaan, al duid ik tegelijk aan dat het moment enigszins willekeurig gekozen is. Als ik eens weglaat, klinkt het meteen zo onomstotelijk. Met de toevoeging van maar kan ik de nuancering aanbrengen dat het opstappen er toch een keer van zal moeten komen. Daar kan een zekere lijdzame houding uit spreken, maar indirect kan ik daarmee ook een zekere ‘overmacht’ suggereren, en mijn uiting verder verzachten: ik zou liever blijven, maar ja...

● Woorden als kruiden

Het Nederlands is overigens niet de enige taal die gezegend is met, of geplaagd wordt door pragmatische bijwoorden. In het Duits komen ze in het mondelinge taalgebruik veelvuldig voor. De Duitse taalkunde heeft een aparte term voor de ‘vluchtige’ gebruikswijze van deze woorden, namelijk ‘Abtönungspartikeln’ of ‘Würzwörter’. Net zoals je met kruiden een gerecht op smaak brengt, zo strooi je ‘Würzwörter’ in je uiting om die de juiste nuance te geven. En net zo min als het makkelijk is om de kruiden in een lekker gerecht te identificeren, is het makkelijk om de betekenisbijdrage van de modale bijwoorden te benoemen.

Aniba signaleert in zijn bijdrage de moeilijkheid die pragmatische bijwoorden opleveren voor het onderwijs Nederlands als vreemde taal. Ook voor deze situatie is de vergelijking met kruiden bruikbaar. Als we een buitenlandse keuken willen leren kennen, is het niet moeilijk om na één vakantie de typische gerechten op te sommen. Maar de fijnproever die gevoel wil krijgen voor het subtiele gebruik van kruiden in de verschillende gerechten, zal daar meer dan één zomer voor nodig hebben. Zo is het ook met het leren van een taal. De naamwoorden, werkwoorden en voorzetsels lukken nog wel. De docent kan die duidelijk benoemen, zoals paprika's en lamsvlees te benoemen zijn. Maar als het op pragmatische bijwoorden aankomt, wordt het direct een stuk moeilijker om ze te leren herkennen en hun bijdrage te leren begrijpen.

De Nederlandse keuken heeft geen bijzondere internationale reputatie. Het zou kunnen zijn dat er in de Nederlandse voedselbereiding te weinig subtiel met kruiden en hun gevarieerde toepassingsmogelijkheden gewerkt wordt. Van de Nederlandse taal kan dat mijns inziens niet gezegd worden. De buitenlander die na verloop van tijd de fijne nuances van de Nederlandse partikels begint aan te voelen, is op weg een fijnproever van onze taal te worden. En als hij de smaak eenmaal te pakken heeft, zal hij zijn eigen gespreksbijdragen ook steeds beter weten te kruiden.