Onze Taal. Jaargang 61

[p. 14]

De taal en het NOS-Journaal

Peter Verschoor - redacteur NOS-Journaal

Het NOS-Journaal trekt per dag gemiddeld zo'n vier miljoen kijkers. Daarmee is het journaal het grootste nieuwsmedium van Nederland. De kijkers vormen een doorsnede van de Nederlandse bevolking: hoogopgeleiden, laagopgeleiden, allochtonen, ze kijken allemaal regelmatig naar het NOS-journaal. Ze kijken om geïnformeerd te worden, en het journaal probeert die informatie over te brengen door heldere spreektaal te gebruiken.

Sommige kijkers zien een speciale taak voor het NOS-Journaal als het gaat om het hanteren van correct Nederlands. Het Journaal zou vlekkeloos Nederlands de ether in moeten sturen. De nieuwslezers en de verslaggevers moeten in die visie accentloos en grammaticaal zuiver Nederlands praten. Kortom, wie naar het Journaal kijkt, zou het zuiverste Nederlands moeten horen.

Het NOS-Journaal wijst die visie af, omdat niet vaststaat wat ‘zuiver’ Nederlands is. Experts mogen zich buigen over taalkwesties, voor het Journaal is de taal in de eerste plaats het voertuig voor de overdracht van informatie.

● Geen kleuternorm

Bij die informatie-overdracht wil het Journaal uitdrukkelijk spreektaal hanteren. Spreektaal houdt ook in dat er bij het Journaal levend Nederlands wordt gesproken, en dat betekent dat vernieuwingen in het Nederlands ook bij het Journaal te horen zullen zijn. Als het Journaal het Nederlands zou spreken van 35 jaar geleden, toen de eerste uitzending de lucht in ging, zou dit archaïsch overkomen, en kijkers wegjagen.

Het Journaal heeft een zeer divers publiek. Grote groepen van de bevolking zijn op het Journaal - en het nieuws van RTL-4 - aangewezen: zij hebben geen krant meer en nemen het nieuws tot zich via de radio en vooral via de televisie. Dit zijn vaak de laagstopgeleiden van de samenleving, en dat heeft consequenties voor de taal van het Journaal.

‘Aha,’ roepen sommigen nu, ‘zie je wel dat het Journaal zich in het taalgebruik richt op de laagstopgeleiden.’ Fout! Laat ik proberen met dat misverstand voor eens en voor altijd af te rekenen. Eenvoudig en helder taalgebruik houdt absoluut niet in dat de kijker als een kleuter wordt gezien. Het Journaal probeert slechts door helder taalgebruik de aangeboden informatie voor iedereen toegankelijk te maken.

Voor de journalist is het samenstellen van een eenvoudig geformuleerd, kort bericht minstens zo moeilijk als het schrijven van een ingewikkeld en lang verhaal. Het complexe nieuwsverhaal moet in enkele zinnen worden samengevat, die bovendien voor iedereen duidelijk en helder dienen te zijn. Zo wil het Journaal werken: we proberen het nieuws eenvoudig, maar correct te vertellen.

● Ideaal en praktijk

Idealiter wordt een Journaal-tekst, behalve door de schrijver zélf, inhoudelijk nog door twee anderen bekeken voordat de tekst de uitzending in gaat: de eindredacteur en de presentator. Ieder bulletin heeft een eigen eindredacteur die verantwoordelijk is voor de uitzending. Wanneer een redacteur of een verslaggever een tekst klaar heeft, wordt die via de Journaal-computer naar het zogeheten ‘tekstbakje’ van het betreffende bulletin verstuurd. Daar behoeft de tekst drie goedkeuringsparaafjes: een van de regisseur, die controleert of alle beeldaanwijzingen bij de tekst staan genoteerd, een van de eindredacteur, die let op de lengte en de inhoud van de tekst, en een van de presentator, die de tekst vooraf leest en op inhoud en stijl controleert.

Maar de praktijk is helaas anders. Teksten van redacteuren worden vaak noodgedwongen kort voor de uitzending aangeleverd. De verslaggever werkt veelal vanaf de plaats waar het nieuws gebeurt; de tekst zelf kan in dat geval niet meer in Hilversum worden gecontroleerd. Kort voor een uitzending heerst er vaak een hectische sfeer, waardoor de inhoudelijke controle op de teksten soms niet mogelijk is. Zo komen teksten in het Journaal die onder de grote werkdruk niet altijd even zorgvuldig zijn geschreven. Dat levert overigens soms fraaie fouten op. Zonder de hele vuile was buiten te hangen, willen we u een aantal voorbeelden niet onthouden.

‘De auto van de derde verdachte Iraniër is met bloedsporen teruggevonden in het centrum van Parijs. Hij is vermoedelijk uit de weg geruimd.’ (voor de uitzending gecorrigeerd)
‘De Servische televisie liet zien hoe het federale leger negen lijken aantrof die drie dagen geleden moeten zijn doodgeschoten.’
(uitgezonden)
‘De machinist moest worden geamputeerd.’
(uitgezonden)
‘Kroatische gardisten lieten overal mijnen en boobietraps achter. Volgens het federale leger hebben sommigen van hen zich onder de vluchtende burgers gemengd.’
(uitgezonden)

Journaal-teksten behoren helder geschreven te zijn, anders bestaat de kans dat de informatie niet overkomt. Een kort bericht, in het jargon van het Journaal een ‘flitsje’, duurt meestal maar dertig seconden, en dat is niet meer dan vijf tot zes regels op een A4'tje. Wie dan toch de zakelijke toon opzij zet en naar meer beeldend taalgebruik grijpt, zorgt soms voor mooie malapropismen:

‘Dat gaat ten koste van de mogelijke Politieke Unie die in Maastricht zijn

[p. 15]

bestand moet krijgen.’
(uitgezonden)
‘De Koerden in Nederland blijven de situatie in Noord-Irak nauw volgen.’ (gecorrigeerd)
‘Al die terreur. Dat is kentekenend voor deze tijd.’
(Buurtbewoner van Aad Kosto na de bomaanslag, uitgezonden in het Journaal)
‘Kroatische gardisten vragen zich af hoe lang ze de strijd kunnen standhouden.’
(uitgezonden)

● Taalbewaking

Tegenover deze missers staan al die andere teksten die wél de toets der kritiek kunnen doorstaan. Omdat het Journaal goed taalgebruik wil bevorderen, is kortgeleden een heuse taalcommissie ingesteld. In België bestaat bij de BRT een echte taalbewaker, die teksten controleert, fouten opspoort en als vraagbaak fungeert voor iedereen die bij de BRT werkzaam is. In Nederland, met zijn eigenzinnige omroepsysteem, is een taalbewaker niet denkbaar. Kortgeleden lieten eindredacteuren van actualiteitenrubrieken in een artikel in het blad van de omroep, Spreek'buis, weten dat ze daar niet zo'n behoefte aan hebben. Daarom heeft het NOS-Journaal de taalcontrole zelf ter hand genomen.

Allereerst is er de onlangs opgerichte taalcommissie. Die kijkt naar teksten, kan geraadpleegd worden door wie daar de behoefte toe voelt, en zal regelmatig zorgen voor uiteenzettingen over taalproblemen. In twijfelgevallen roept de commissie de hulp in van de Taaladviesdienst van het Genootschap Onze Taal. De taalcommissie - een presentator, een lid van de hoofdredactie, een eindredacteur en een redacteur - hoopt in de toekomst op structurele basis te kunnen samenwerken met de Taaladviesdienst en met andere professionele taaladviseurs, zoals prof. Van Sterkenburg, die eerder heeft gepubliceerd over de taal van het Journaal.

Al langer bestaat er een subcommissie van twee Journaal-medewerkers - een presentator en een redacteur - die zich buigt over de uitspraak van buitenlandse namen. De twee, in de wandeling het ‘uitspraakduo’ genoemd, gaan bij twijfelgevallen na hoe de naam van een buitenlandse persoon of een stad in het land van herkomst wordt uitgesproken. Het gaat daarbij vooral om klemtonen en niet om een zo zuiver mogelijk na te bootsen klank. We horen straks de presentatoren dus niet de naam van bijvoorbeeld tennisser Stefan Edberg op zijn Zweeds uitspreken als Ed-berrie-je. Wel vinden we dat de Tsjechoslowaakse president er recht op heeft dat zijn naam als HA-vel wordt uitgesproken, omdat in zijn eigen taal zijn naam ook zo klinkt.

● Clichébakje

In de Journaal-computer, waar alle Journaal-medewerkers mee werken, is ruimte gereserveerd voor de ‘Taal van het Journaal’. Daarin is onder meer de aardrijkskundige lijst uit de ANS opgenomen. Ook vindt de gebruiker hier een clichébakje, bedoeld voor individuele Journaalmedewerkers om hun hart te luchten. Bij het NOS-Journaal werken zo'n tachtig journalisten, en de één is vaardiger met de pen dan de ander. Clichés zijn makkelijk: ze hebben het voordeel dat ze precies zeggen wat wordt bedoeld. Elke andere omschrijving zou enige seconden langer duren. En wie bij het Journaal werkt, denkt niet in lengtes van de tekst, maar in seconden.

Toch hoopt de taalcommissie dat het raadplegen van de clichélijst er misschien voor zorgt dat in het Journaal de Dow Jones-index straks niet meer alleen FORS daalt of stijgt, en dat er eens wat minder vaak arbeidsplaatsen OP DE TOCHT staan, of zelfs GESCHRAPT worden, waar de bonden natuurlijk FEL TEGEN zijn. Ook hopen we voor de Joegoslaven dat de gevechten nu eens niet ONVERMINDERD, of zelfs GEWOON doorgaan, laten we steden waar een belangrijk staatsbezoek is niet meer veranderen in EEN VESTING, zal de olieprijs nooit meer ALS EEN JOJO op en neer gaan, worden fabrieken voor de verandering eens niet IN DE AS GELEGD en vertrekken we voortaan gewoon naar het Zuiden, in plaats van RICHTING Zuiden.

Het NOS-Journaal ontvangt gemiddeld één ingezonden brief per dag. We stellen reacties van kijkers zeer op prijs, en uw observaties over de taal van het Journaal zijn dan ook welkom. Maar: u kunt er zeker van zijn dat het ernstig zondigen tegen de taal onmiddellijk ook in eigen huis wordt opgemerkt.

Voorbeeld van een Journaal-tekst