Onze Taal. Jaargang 61

[p. 16]

Van woord tot woord
Marlies Philippa
Pers

In de perskamer:

‘Van welk blad bent u?’

Een ondubbelzinnig fragment. Niemand zal denken dat de plaats van handeling een wasen strijkinrichting is, of dat blad hier iets met een boom of een boek te maken heeft. Het woord pers als ‘werktuig om iets samen te drukken’ bestaat al lang in het Nederlands; het is al in 1284 opgetekend. Maar pas vanaf de 16de eeuw betekent het ‘drukpers’ en vanaf het begin van de 19de eeuw ‘wat de drukpers voortbrengt’, vooral ‘kranten, tijdschriften’. Nog jonger is de betekenis ‘journalisten’. Deze horen niet alleen tot de schrijvende pers, maar kunnen ook bij radio en televisie werken. In het laatste geval is pers wel ver van zijn oorspronkelijke betekenis afgeraakt.

● Uit een stuk papier

Pers komt van het Franse presse, dat bij het werkwoord presser hoort. Het heeft zich ontwikkeld uit het Latijnse pressare, een afleiding van premere ‘drukken’. In pers staat de -r- op een andere plaats dan in pres(se). Zo'n r-verspringing - die ook waar te nemen is in Christ(us)/kerst en drie/derde - heet r-metathesis. Het werkwoord bij pers is persen, waarnaast de jongere ontlening pressen is gekomen.

Het woord blad heeft etymologisch gezien met bloeien te maken. Het kon gemakkelijk overdrachtelijk gebruikt worden voor vlakke voorwerpen: van schouderblad en dienblad tot blad papier. ‘Blad papier’ groeide uit tot ‘krant, tijdschrift’. Een soortgelijke ontwikkeling heeft in andere talen plaatsgevonden. In het Engels is paper naast ‘stuk papier’ ook ‘krant’, ‘wetenschappelijk artikel,’ en ‘wetenschappelijke lezing’ gaan betekenen. Paper/papier heeft zijn naam ontleend aan de papyrusplant uit het oude Egypte. In het huidige Egypte spreekt men Arabisch. Het Arabische waraq betekent zowel ‘boomblad’ als ‘papier’ en ‘dun plaatje metaal’. Een krant noemt men in Egypte garieda, een woord dat ook ‘palmtak’ betekent.

Een ander woord voor ‘krant’ in Egypte is goernaal, dat direct ontleend is aan het Franse journal. In het Nederlands is journaal in de betekenis ‘dagblad, tijdschrift’ sterk verouderd. Eigenlijk betekent journaal ‘dagboek’: het is afgeleid van jour ‘dag’. Als zodanig fungeert journaal nog als dagregister van een scheepskapitein of als dagboek van een koopman. Maar de meest gebruikelijke huidige betekenis is die van het nieuws op de televisie.

● Krant = lopend nieuws

Degene die een journaal bijhoudt, is een journalist. En een krant mag in onze taal dan geen journaal meer heten, dagbladschrijvers zijn journalisten. Men verdeelt ze in verslaggevers en redacteuren; verslaggevers trekken erop uit en redacteuren bewerken het nieuws. Redacteuren redigeren. Het werkwoord redigeren hebben wij uit het Frans gehaald, maar het komt oorspronkelijk uit het Latijn. Re- ‘terug’ zit erin, en agere ‘doen’. Journalisten brengen nieuws, zowel goede als slechte tijdingen. In sommige talen is ‘tijding’ het woord voor ‘krant’ geworden. Zo kent het Duits Zeitung en het Zweeds tidning. Wij Nederlandstaligen hebben zulke tijdingen niet meer, wij hebben kranten.

Kranten kunnen gazet of koerier heten. Gazet is een leenwoord uit het Frans, waar het sinds 1600 bestaat. Het Frans heeft het uit het Italiaans en dat weer uit het Venetiaans. De Venetiaanse gazeta was een kleine munt. In de 16de eeuw verkocht men in Venetië een krantje met daarin vooral nieuwtjes over de handelsondernemingen in de Levant. Dat krantje had de naam gazeta de le novità, omdat het een gazeta kostte.

Koerier stamt van hetzelfde werkwoord als courant.

In de 16de-eeuwse Nederlanden werden de periodieke nieuwstijdingen, die aanvankelijk evenals in Venetië vooral voor makelaars en handelslieden bedoeld waren, courante nouvellen ‘lopend nieuws’ genoemd. Dat werd in 1617 afgekort tot courant(e) en vanaf 1653 tot krant(e). Courante nouvellen was een soort ‘vertaling’ van het Franse courantes nouvelles. Uiteindelijk is courant een afgeleide vorm van het Latijnse werkwoord currere ‘lopen’. Tot de oudst bekende courantiers in de wereld behoorden Amsterdammers en Antwerpenaren. Hun bladen heetten Tijdinghen en Couranten.