Onze Taal. Jaargang 60

[p. 23]

Wat heet...?
Rob Rentenaar
Zusterpolder

Jongens willen nog wel eens voordringen. Zoals in de vorige aflevering van ‘Wat heet...?’ is gebleken, hebben broers zich evenmin bescheiden opgesteld als het ging om de vorming van aardrijkskundige namen. Dat wil niet zeggen dat zusters - en trouwens ook andere vrouwelijke familieleden - niet aan bod zijn gekomen. Hun rol bij de naamvorming is echter veel beperkter geweest dan die van het manvolk. Om de schaal weer wat in evenwicht te brengen, wil ik deze keer speciaal aandacht schenken aan de zusters in onze plaatsnamen.

● Zusters en gezusters

Voor de zusters geldt eigenlijk hetzelfde als voor de broeders. Alleen als er ge- of een telwoord in de naam zit, kunnen we de verklaring met een redelijke mate van zekerheid in de familiesfeer zoeken. Zijn de namen op een andere manier gevormd, dan zullen we per geval moeten kiezen tussen familie of klooster.

Het is een opvallende trek van gebroeders dat zij vooral in molennamen plegen op te treden. Dit in tegenstelling tot de gezusters, die daar juist niet in voorkomen. Als wij ze al in aardrijkskundige namen vinden, is het in de eerste plaats in boerderijnamen. Zo bijvoorbeeld in de Twee Gezusters bij Aarlandsveen in Zuid-Holland en in Sirjansland op Schouwen-Duiveland. De Vier Gezusters was de naam van een boerderij in de Haarlemmermeer. In het Gelderse Valburg, waar een vrij groot terrein de Gezusters heet, heb ik daarentegen geen boerderij kunnen ontdekken. Een wat raadselachtig geval is verder de naam van de Drie Gezustersdijk in het oosten van Zeeuws-Vlaanderen. Die dijk omsluit een polder die in de zeventiende eeuw is bedijkt door vijf broers. Aan de dijk ligt een gehucht dat nu Suis heet, maar vroeger de Drie Gezusters werd genoemd. Helaas is het mij niet gelukt de oorsprong van die naam te achterhalen.

Hoe komt het nu dat gebroeders en gezusters op zo'n verschillende manier in aardrijkskundige namen voorkomen? Waarschijnlijk moeten we de verklaring zoeken in de aard van de benoemde objecten. In een agrarische samenleving zag men land en boerderijen in de eerste plaats als familiebezit, en daar konden zusters dus ook deel aan hebben. Bij een molen daarentegen - en zeker een Zaanse industriemolen - stond het bedrijfskarakter veel meer voorop. Vrouwen konden eventueel wel eigenaar zijn, maar het werk werd door mannen gedaan. Voor vrouwen - en zeker voor zusters - was daar eigenlijk geen plaats, zelfs niet in de naam.

● Te land en te water

Tot zover is alles binnen de familiekring gebleven. Als we echter bij de zusters in de namen komen, is het afgelopen met de eensgezindheid. De Zusterpolder bij Den Haag heet naar het Sint Elisabeth Zusterhuis, en de Zustervaart en de Zusterweg bij Siegerswoude in Friesland danken hun naam aan het regularissenklooster dat daar in de late middeleeuwen is gesticht. De naam van de Zusterzandpolder in het oosten van Zuid-Beveland zit nog weer anders in elkaar. De polder is ontstaan door bedijking van een zand of opwas dat het Zusterzand heette en op zijn beurt zijn naam ontleende aan een stroomgeul in de Westerschelde die de Zuster werd genoemd. Het is niet uitgesloten dat we bij deze naam aan het vrouwelijk familielid moeten denken, maar dan in overdrachtelijke vorm. Wellicht heeft deze geul ooit een eenheid gevormd met een andere van gelijke om vang en heeft men hem toen de Zuster genoemd om aan te geven dat er hier sprake was van een nevenstroom.

Zusters kwamen overigens wel meer op het water voor. Twee klippen in de Oslofjord plachten bij de Nederlandse zeelieden vroeger de Zusters te heten, en voor de kust van Zuid-Ierland lagen drie rotsen die onze schipppers de Drie Zusters noemden. Bij de naam van de Zussensloot in Oostzaan hebben we te maken met het verschijnsel dat sommige voornamen uit familieaanduidingen zijn ontstaan of daarmee synoniem kunnen zijn. Zus was in de Zaanstreek een vrij gebruikelijke meisjesnaam en kon zowel teruggaan op Zuster als Susanna.

● Niet goed opgelet

Omdat ik in de naamkunde niets mooiers ken dan opruimen, wil ik nog graag een zuster de deur uitdoen. Ten zuiden van Delden in Overijssel ligt een gehucht dat ongeveer een eeuw lang op kaarten en in aardrijkskundige woordenboeken heeft gefigureerd onder de naam Zustershoek of Zusterhoek en dat allemaal omdat iemand een keer niet goed heeft opgelet. De plaats heet namelijk Zutershoek, een samenstelling met de familienaam Zuter of Suter ‘kleermaker’. De man die in 1861 het betreffende blad van de oudste topografische kaart van Nederland lithografeerde, heeft die naam niet goed gelezen op zijn kladkaart en er Zustershoek van gemaakt, en die vorm is door iedereen steeds weer overgenomen. Het heeft bijna honderd jaar geduurd voor men deze fout heeft hersteld.

Het is een algemeen verschijnsel in ons cultuurgebied dat er in aardrijkskundige namen meer mannelijke dan vrouwelijke aanduidingen en meer mannelijke dan vrouwelijke persoonsnamen voorkomen. Dat hangt natuurlijk samen met de eeuwenlange dominantie van de man op vele terreinen van het maatschappelijk leven. Onze korte rondgang langs de zusters in hun rol van toponymisch element heeft duidelijk gemaakt dat zij het zowel in de huiselijke kring als in het klooster heel wat moeilijker hebben gehad dan de broeders. Zusters zijn zeldzaam, dus er valt nog heel wat achterstand in te halen.