Onze Taal. Jaargang 60

[p. 22]

Van woord tot woord
Marlies Philippa
De kip en het ei

De kip en het ei. Evolutief gezien was het ei er eerder. De vogel heeft zich immers uit het reptiel ontwikkeld, en dat legde eieren. Het ei bestond al lang voordat er van vogels sprake was. Maar het kippeëi niet. Pas toen er een vogel ontstaan was die men kip noemde en pas nadat deze vogel eieren ging leggen, kon men over kippeëieren gaan spreken. Het probleem van de kip en het ei kan men dus biologisch-evolutionair benaderen, maar er zit ook een etymologische kant aan. Vanuit etymologisch gezichtspunt is het beter te spreken over de vogel en het ei.

● Over de ‘lange’ ij

Om achter de etymologie van het ei te komen, is het nuttig te weten hoe de ‘korte’ ei zich in het Nederlands heeft ontwikkeld. Daarover heb ik het in Onze Taal nog niet uitvoerig gehad. De ‘lange’ ij en de Griekse y heb ik in 1986 uitgebreid behandeld: in het januari-, het mei- en het juninummer. Op de ei ben ik kort ingegaan in het meinummer van 1982 en het juninummer van 1986.

Het gaat me nu dus om de herkomst van ei. Die is ingewikkelder dan die van ij. De ij was oorspronkelijk een lange i, die als i, als ii of als ij kon worden geschreven. Na de vijftiende eeuw is deze lange i van klank veranderd. Dat gebeurde in de meeste woorden van de standaardtaal en ook van veel dialecten. De ij (toen klinkend als de ie van bier) werd een tweeklank en viel samen met de ei.

● Varianten in onze taal

De ei kan diverse oorsprongen hebben, maar vaak is ze afkomstig van de klankcombinatie ege. Ege is in het oostelijke Nederlands bewaard gebleven, maar in het westelijke niet. Het oosten sluit aan bij Duitsland, en het westen bij Engeland, waar uit ege ai ontstond. Het Standaard-Nederlands heeft soms de oostelijke en soms de westelijke vorm. In het Duits is het Segel, in het Engels sail en wij zeggen zeil. De Duitsers hebben Regen, de Engelsen rain en wij regen. Brein (Engels brain) is de westelijke vorm voor het Gronings-Drentse bragen/bregen. In sommige gevallen zijn de oostelijke en de westelijke vorm varianten geworden met een verschil in betekenis. Zo kennen we de pegel naast het peil, tegel naast teil en zegenen naast seinen.

Soms heeft -ege- een ander voorstadium: -agi- of -age-. We hebben dat gezien bij het Gronings-Drentse woord voor brein. En in het westen werd magid meid, via meged. Een meid is dus hetzelfde als een maagd! De plaatsnaam Leiden is niet afkomstig van het door de humanisten bedachte Lugdunum Batavorum; de stad heeft zijn naam overgenomen van het oudere Leiderdorp, dat al in een oorkonde uit de elfde eeuw Leithon genoemd wordt. De naam gaat terug op lagitho, een afleiding van het Germaanse lagu- ‘water’. Het betekent: een aan het water gelegen plaats. Alweer een -ei- uit -agi-!

● Van water naar land

Een ei is ook vaak ontstaan uit een ai. Dat kan een inheemse, een Germaanse ai zijn, maar evengoed een ai uit een leenwoord. Klein en heil(ig) bevatten een autochtone ei uit ai; de ei in paleis en plein is afkomstig van een Franse ai.

De derde oorsprong van de eiklank is te zien in het woord eiland. We hebben hier te maken met een Friese klankontwikkeling, want eiland is een Fries leenwoord in het Nederlands. Ei in eiland betekent ‘in of aan het water gelegen land’. De toevoeging -land is dus eigenlijk niet nodig. Ei komt overeen met het Scandinavische ö/ø, bekend van de Faeröer, de ‘schapeneilanden’. Ei/ö heeft zich ontwikkeld uit het Germaanse agwjo-/aujo-, een afleiding van achwo ‘water’ (verwant met het Latijnse aqua ‘water’), waaruit de riviernamen Aa, Ee, Ie (Die) en IJ zijn ontstaan.

Agwjo-/aujo- leverde in het Fries dus ei op, maar in het Nederlands, afhankelijk van naamval en dialect, -ouw, -oog en -ooi. Zo betekende landouw aanvankelijk ‘aan water gelegen, vruchtbaar land’ en Schiermonnikoog ‘het eiland van de in een grijze pij gehulde monniken’. Ackuoy, met zijn scheve toren waaronder het graf van mevrouw Pisa ligt, bevat het element ooi-, evenals Ooij bij Ubbergen. Sinds het zes jaar geleden gelanceerde Plan-Ooievaar is het woord ooi wat ruimer bekend geraakt. Dit plan heeft tot doel in de ooipolders en in de uiterwaarden van de Gelderse Poort de ooibossen van zacht- en hardhout te laten terugkeren, met bijna verdwenen soorten als de zwarte populier. En wellicht kan zich daar ook de zwarte ooievaar opnieuw vestigen. Het woord ooievaar heeft overigens met ooi ‘aan water gelegen land’ niets te maken. Het is ontstaan uit odevare. De -d- is er een -i- geworden, zoals dat in de spreektaal ook gebeurt met rooie uit rode.

Ei in (het consumptie)ei heeft weer een heel andere etymologie dan ei in eiland. Het komt van het Germaanse ajj-, dat in het Oudnoors egg is geworden. In het Engels is egg een Scandinavisch leenwoord. Het Germaanse ajj- hangt samen met het Latijnse ovum ‘ei’, dat te verbinden is met het Latijnse avis ‘vogel’. Ovum betekent ‘produkt van de vogel’, en avis betekent niet ‘dier dat eieren produceert’. De conclusie is duidelijk: de vogel (de kip) was er eerder dan het ei!