Onze Taal. Jaargang 60

[p. 20]

Mooi, dit idioom?

Peter Burger

Nederlanders schrijven van links naar rechts. Veel buitenlanders schrijven van rechts naar links. Opperlanders verzinnen zinnen die van voor naar achter en vice versa hetzelfde zeggen: ‘Mooie zeden in Ede, zei oom.’ Vroeger heetten zulke zinnen palindromen. Battus, bekend van de Opperlandse taal- en letterkunde, noemt ze symmys en verzamelde er vijfentwintighonderd.

Symmys, door de uitgever opgenomen in de voorjaarsaanbieding, verscheen in september. Een vertraging die misschien voor rekening komt van de zetter: die moest behalve het vertrouwde Latijnse ook het Griekse en het Russische alfabet aanspreken, en hier en daar nog wat Chinees, Sanskriet en spijkerschrift opnemen. Gelukkig voor Battus, die in 1881 zijn kans voorbij had laten gaan, kon het boek uiteindelijk toch nog verschijnen in het palindroomjaar 1991.

Symmys is internationaal. Battus koos behalve Nederlandse keerzinnen (het merendeel) ook veel Engelse, Franse, Duitse, Griekse en Russische, en hier en daar een specimen in het Oud-Noors, Papiamentoe, Fins of een andere minder gangbare taal. Slechts een klein aantal van die exoten is vertaald.

Het boek heeft een passend gekunstelde constructie. Vijfentwintighonderd symmy's zijn in alfabetische volgorde op honderd bladzijden uitgestald. Eén symmy op iedere pagina is voorzien van een voetnoot; samen behandelen die noten wezen en geschiedenis van de symmy.

● Klassieken

Een van de oudste symmy's is het Griekse ‘Ní ψον άνομήατα µὴ µόναν ὄψıν’, dat op de rand van een waterbak in Constantinopel stond: ‘Was je zonden, niet alleen je gezicht.’ Symmy's zijn het mooist als hun hoogst onnatuurlijke vorm, zoals hier, een natuurlijke, zinvolle inhoud omkleedt. Dat is ook gelukt in de Engelse evergreens: ‘Madam, I'm Adam’ (antwoord: ‘Sir, I'm Iris’), ‘Dogma: I am God’ en ‘Able was I ere I saw Elba’ (verzuchtte Napoleon). Het universeel erkende hoogtepunt van palindroomdichten is Leigh Mercers ademstokkend mooie slagzin: ‘A man, a plan, a canal - Panama.’ Een zinnige mededeling, elegant geformuleerd, én omkeerbaar; het perfecte palindroom.

Bij dat Angelsaksische vernuft steken de Nederlandse klassieken maar bleekjes af. Vermoedelijk het bekendste palindroom van eigen bodem is: ‘Nelli plaatst op 'n parterretrap 'n pot staalpillen.’ Nummer twee uit de Nederlandse top-drie, ‘Mooie zeden in Ede, zei oom’, is in Symmys opgenomen met tientallen variaties, waaronder het bizarre ‘Mooie zoeloedorpen, er is 'n sirene pro deo, Leo, zei oom.’ Beproefd is ook: ‘Koos Eekfeen keek door 't rood kerkraam, maar krek door 't rood keek neef Kees ook.’ Koos Eekfeen werd in maart 1963 al gepubliceerd in Onze Taal, maar nadien meer dan eens door verschillende schrijvers geclaimd en ook bij herhaling bekroond.

Kunstiger dan Koos, oom en Nelli zijn de meer recente Nederlandse scheppingen: ‘Droog is Rome, 't té hete, het té morsig oord’ en ‘Gide zette in: 'n amorele, o zo zoele roman, niet té zedig.’

● Geheimtaal

Veel symmy's zijn op het eerste gezicht duisterder dan het duisterste orakel. Vaak doen ze denken aan de resultaten van cadavre exquis, een van oorsprong surrealistisch taalspelletje: de eerste deelnemer schrijft een bijvoeglijk naamwoord op en vouwt het papier om, de tweede schrijft er een zelfstandig naamwoord onder, de derde een werkwoord, enzovoort. Het spel is vernoemd naar het eerste resultaat ervan: ‘Le cadavre exquis boira le vin nouveau.’

In die surrealistische categorie vallen: ‘Pop-art: 'n Tsaar op 'n po raast 'n trap op’; ‘Labiel kneep oma jam op een kleibal’; en: ‘Laat af, Sire, velpon eten op lever is fataal.’ De lezer zoekt onwillekeurig naar een betekenis, het verhaal achter deze zinnen: waarom jam? Waarom op lever?

Andere, zoals ‘'t Kale graansilohol is naar gelakt’, wekken associaties met de cryptische aanwijzingen van Radio Londen voor de illegaliteit, of van geheime agenten in goedkope romans (‘De duiven zijn gelost’).

● Een lege regel? Ja.

Geen enkele symmy - in de talen die ik kan lezen tenminste - benadert de kwaliteit van het Panama-palindroom. Sterker: de kloof tussen groots en gruis is wel erg wijd, ook kwantitatief. Het palindroom is net als de limerick een genre zonder marge: de meeste zijn óf goed óf slecht en niet iets ertussenin.

Battus' eigen favoriet is Piet Burgers ‘Steeds in ere, heren, is de ets.’ ‘Negen neven negen’ van Drs. P vindt hij briljant. Ik vind ze allebei knap maar flets.

Veel symmyschrijvers krijgen hun palindroom alleen rond door te smokkelen. Ze gebruiken daarvoor vergezochte en verzonnen persoonsen plaatsnamen, tussenwerpsels, buitenlandse woorden en neologismen, en sjoemelen met spelling (‘persmoskiet’, ‘symmys’ in plaats van ‘symmy's’) en grammatica. ‘Doodlege deerne, talegraad daargelaten, reed egel dood.’ De resulterende nonsens is niet altijd boeiend: ‘Gardeblaassolo, knap: fagottenen effen, en Otto gaf pa 'n kolossaal bedrag.’ Door het vrijwel opgeven van de betekenis om aan de eisen van de vorm te beantwoorden, en door de toevlucht tot onwaarschijnlijke woorden, doet het maken van symmy's sterk aan scrabble denken.

Er bestaan 10.000 symmy's, schrijft Battus. Als dit het interessantste kwart is, hoe ziet de rest er dan uit?

Nίψον ἀνομήματα µὴ µόναν ὄψɩν