Onze Taal. Jaargang 60

[p. 14]

Drogredenen [2]
Op de man spelen: het argumentum ad hominem

F.H. van Eemeren en R. Grootendorst - vakgroep Taalbeheersing, Universiteit van Amsterdam

In de eerste aflevering van deze serie artikelen over drogredenen (Onze Taal nummer 11) is het argumentum ad hominem aangehaald als voorbeeld van een drogreden waarbij het vaak lastig is echte en schijnbare gevallen uit elkaar te houden. In deze tweede aflevering gaan F.H. van Eemeren en R. Grootendorst nader in op persoonlijke aanvallen in discussies.

De aanval is de beste verdediging, zegt het bekende spreekwoord, en in zekere zin geldt dat ook voor discussies. Met name aanvallen op de persoon van de tegenpartij kunnen heel effectief zijn, vooral bij een weinig kritisch publiek. Op kritische lezers en luisteraars heeft deze strategie meestal een averechtse uitwerking. Wie zijn toevlucht neemt tot een dergelijke goedkope truc, zo redeneren zij, heeft kennelijk geen steekhoudende argumenten voor zijn standpunt.

Ook in de vakliteratuur hebben persoonlijke aanvallen een slechte naam. Ze zijn daarin onlosmakelijk verbonden met de drogreden van het argumentum ad hominem, wat letterlijk ‘argument gericht op de persoon’ betekent. Anders dan de Latijnse betiteling suggereert, gaat de geschiedenis van deze drogreden niet terug tot de klassieke oudheid. Althans, de beschrijving van de drogreden niet; het gebruik is ongetwijfeld veel ouder. Zolang de mensheid discussieert, zolang zullen er ook wel persoonlijke aanvallen zijn uitgevoerd.

● Beledigen, eigenbelang of ‘jij-doet-het-zelf’

Er worden in de internationale vakliteratuur drie varianten van het argumentum ad hominem onderscheiden: 1 de abusive, 2 de circumstantial en 3 de tu quoque-variant.

De abusive, of ‘beledigende’ variant houdt een rechttoe-rechtaan persoonlijke aanval op de opponent in. Door hem als dom, oneerlijk of onbetrouwbaar voor te stellen, wordt geprobeerd zijn geloofwaardigheid te ondermijnen. Bij deze nogal platte variant van het argumentum ad hominem wordt heel duidelijk ‘op de man’ gespeeld en niet ‘op de bal’. Een bekend standaardvoorbeeld is:

De filosofie van Bacon is onbetrouwbaar, want hij is wegens oneerlijkheid ontslagen als kanselier.

De circumstantial, of ‘omstandigheids’-variant is een poging de geloofwaardigheid van de opponent te ondergraven door op zijn bijzondere positie te wijzen en te suggereren dat hij uitsluitend uit eigenbelang handelt; zijn argumenten zijn alleen maar rationalisaties van zijn eigenlijke motieven. Deze variant van het argumentum ad hominem klinkt door in uitdrukkingen zoals ‘oratio pro domo’, ‘voor eigen parochie preken’ en ‘wiens brood men eet, diens woord men spreekt’. Weer een standaardvoorbeeld:

De argumenten voor verticale prijsbinding van Niemeijer zijn waardeloos, want van een fabrikant kan niet anders verwacht worden dan dat hij voor verticale prijsbinding is.

De tu quoque of ‘jij ook’-variant is erop gericht de geloofwaardigheid van de opponent aan te tasten door tegenstrijdigheden in zijn positie aan het licht te brengen. In eerste instantie moet daarbij gedacht worden aan gevallen waarin de opponent het gedrag van anderen afkeurt, terwijl hij zelf precies hetzelfde doet. Dezelfde benaming wordt ook wel gebruikt als de opponent een bepaalde handelwijze propageert en zich daar zelf niet aan houdt, of op een bepaald moment een standpunt verdedigt dat hij kort daarvoor nog heftig bestreed. In zijn oorspronkelijke betekenis staat deze variant van het argumentum ad hominem in de omgangstaal bekend als de ‘jij-bak’. Ook uitdrukkingen als ‘de pot verwijt de ketel dat hij zwart ziet’, ‘boter op zijn hoofd hebben’ en ‘met twee maten meten’ zijn op deze variant van toepassing.

Het klassieke voorbeeld van een tu quoque is het verweer van de jager die verbaal aangevallen wordt omdat hij louter voor zijn plezier onschuldige dieren doodt:

Waarom eet jij vlees van onschuldige beesten?

● Redelijkheid verhinderd

De geijkte reden die in de vakliteratuur wordt gegeven om het gebruik van de drie varianten van het argumentum ad hominem af te keuren, is dat ze niet ‘ter zake’ of ‘relevant’ zijn: de eventuele persoonlijke tekortkomingen van de opponent doen niets af (en dragen ook niets bij) aan de waarde van zijn argumenten.

Nu is relevantie een lastig begrip en als criterium voor het argumentum ad hominem niet zo geschikt. Een beter alternatief komt in het verschiet als men zich realiseert dat een persoonlijke aanval op de opponent - in welke vorm dan ook - nooit een constructieve bijdrage aan de oplossing van een verschil van mening kan leveren. De drie varianten van het argumentum ad hominem

[p. 15]

zijn er - elk op eigen wijze - op gericht de tegenpartij als serieuze gesprekspartner uit te schakelen en vormen daardoor een schending van een fundamentele regel voor redelijke discussies, die inhoudt dat de partijen geen dingen mogen zeggen of doen die de andere partij hinderen in het vrijelijk naar voren brengen van standpunten of twijfel aan standpunten.

Handhaving van vrijheid van meningsuiting in discussies is een absoluut noodzakelijke voorwaarde voor het oplossen van een verschil van mening. De verschillende varianten van het argumentum ad hominem vormen een inbreuk op deze vrijheid, waardoor het meningsverschil al in de kiem dreigt te worden gesmoord. Waarom zouden we ons immers iets aantrekken van de mening van een onbetrouwbaar sujet (abusive), van iemand die uitsluitend zijn eigenbelang na jaagt (circumstantial), zichzelf voortdurend tegenspreekt of zich niet aan zijn eigen principes houdt (tu quoque)?

● Persoonlijk worden mág

Een probleem bij het ontmaskeren van een argumentum ad hominem is dat een persoonlijke aanval in de praktijk meestal in bedekte termen wordt gelanceerd. Een spreker of schrijver kondigt - begrijpelijkerwijs - doorgaans niet met zoveel woorden aan dat hij zijn opponent nu gaat beledigen, zijn verborgen motieven gaat blootleggen of de ongerijmdheden in zijn stellingname aan de kaak gaat stellen. Hij gebruikt liever suggestieve of insinuerende formuleringen en laat de conclusie graag voor rekening van zijn opponent (‘wie de schoen past, trekke hem aan’) of van het publiek. En als hij desondanks beschuldigd zou worden van een drogreden, kan hij altijd nog de vermoorde onschuld spelen.

Een ander probleem is dat niet elk argument waarin iets onaardigs over een persoon gezegd wordt, per definitie een argumentum ad hominem inhoudt. Neem de volgende uitspraak:

Karel is niet aardig, want in je gezicht doet hij poeslief, maar achter je rug zegt hij de meest gemene dingen over je.

Wie het standpunt wil verdedigen dat Karel niet aardig is, kan moeilijk anders dan een negatief trekje van Karel noemen. Met een drogreden heeft dat op zichzelf niets te maken. Wel is er natuurlijk kritiek mogelijk op het aangevoerde argument: klopt het wel wat er over Karel wordt gezegd en, zo ja, is dat relevant voor het standpunt? In dit geval staat de relevantie van het argument buiten kijf, maar in het volgende voorbeeld ligt dat wat ingewikkelder:

Jansen is geen geschikte kandidaat voor het burgemeesterschap, want hij is niet getrouwd.

De relevantie van het argument is hier niet voor iedereen zo evident (mogen we hopen), maar er is - opnieuw - geen sprake van een argumentum ad hominem. Dat laatste geldt ook voor gevallen waarin de betrouwbaarheid van een getuigenverklaring in het geding is, zoals in een rechtszaak. Als aannemelijk wordt gemaakt dat de getuige in het verleden meermalen meineed gepleegd heeft, zal terecht weinig waarde aan zijn verklaring worden gehecht. Het zou op zijn minst een beetje eigenaardig zijn degene die dit feit aan het licht heeft gebracht, vervolgens van een drogreden te beschuldigen.

● Recente voorbeelden

Een recent voorbeeld van een echt argumentum ad hominem verschaft Frits Abrahams in zijn bespreking van Mijn Betere ik, waarin Renate Rubinstein haar verhouding met Simon Carmiggelt beschrijft (NRC Handelsblad, 6 mei 1991). Abrahams vraagt zich af of het fair was van Rubinstein om het privé-leven van Carmiggelt en zijn vrouw Tiny zo kort na hun dood in de openbaarheid te brengen en schrijft dan:

‘Renate heeft zelf ook wel eens moeite gehad met de privacy-kwestie. Toen Jaap van Heerden destijds in het openbaar bevestigde, dat Renates echtscheidingscolumns op hem sloegen, zei Renate verontwaardigd in een interview: “Het feit dátie erop inging, dat daarmee een publiek feit werd met wie ik getrouwd was geweest - dat vond ik verschrikkelijk, dat vond ik indiscreet.”

Als dat al indiscreet was - hun hele omgeving moet het hebben geweten - dan zijn er in Mijn betere ik ook nog wel enkele indiscrete passages aan te wijzen, zoals de anekdo-

[p. 16]

te waarin Carmiggelt over de - even veronderstelde - dood van zijn vrouw zegt: “Nee, dat was helaas niet zo.”’

Volgens Abrahams had Renate Rubinstein indertijd geen recht van spreken omdat zij nu zelf indiscreet handelt, of - omgekeerd - had zij de gewraakte passages in haar boekje over Carmiggelt niet mogen schrijven omdat zij daarmee haar eigen normen over privacy met voeten treedt. Een mooi voorbeeld van een tu quoque.

Een recent voorbeeld van een persoonlijke aanval die geen argumentum ad hominem inhoudt, wordt verschaft door de serie columns die Piet Grijs over collega-medewerker Carel Peeters van Vrij Nederland schreef (Vrij Nederland, augustus 1991). Grijs uitte scherpe kritiek op enkele door Peeters geschreven boekbesprekingen en op de samenstelling van de rubriek ‘De Republiek der Letteren’, waarvan Peeters redacteur is. Grijs adstrueerde zijn

• De uitroep ‘Dat is een drogreden!’ is geen al te beste reactie •

kritiek zeer gedetailleerd met voorbeelden, maar hij noemde Peeters onder meer ook een ‘ouwehoer’. Die laatste kwalificatie kwam Grijs in de reacties te staan op de beschuldiging Rufmord (Arnold Heumakers in De Volkskrant van 30 augustus 1991) en ‘karaktermoord’ (Bas Heijne in Vrij Nederland van 7 september 1991). Wie, zoals Grijs, wil aantonen dat Peeters als boekbespreker en samensteller van een letterkundige rubriek te kort schiet, móét wel negatieve dingen over hem zeggen. Zolang die negatieve dingen maar betrekking hebben op de zaak waar het om gaat - en dat was bij Grijs het geval - is er geen sprake van een abusive argumentum ad hominem.

● De beste reactie

Wat is de beste reactie op een argumentum ad hominem? Dat is niet in het algemeen te zeggen. In elk geval is het - hoe verleidelijk ook - niet verstandig om iets te roepen als ‘Dat is een drogreden!’ of ‘Dat is een argumentum ad hominem!’ Dergelijke kreten leiden eerder tot escalatie dan tot oplossing van het meningsverschil. Wat dan wel? Bij een circumstantial argumentum ad hominem is het bijvoorbeeld beter toe te geven dan te ontkennen dat eigenbelang een rol speelt (ontkennen zou trouwens geen zin hebben: ‘qui s'excuse s'accuse’, zal het publiek denken), om vervolgens de aandacht te richten op de argumenten die voor het standpunt naar voren zijn gebracht. Zo'n adequate reactie vereist naast koelbloedigheid natuurlijk ook enig inzicht in de desbetreffende drogreden. Het eerste is een kwestie van aanleg en ervaring, het tweede kan gelukkig door studie worden verworven.