Onze Taal. Jaargang 60

[p. 10]

Spellingvereenvoudiging, goed voor u?
Elf deskundigen zoeken een antwoord

Harry Cohen - Brussel

Waarschijnlijk wordt er nergens zoveel over de spelling gekibbeld als in Nederland. Er is altijd wel een voorstel aan de orde om de bestaande regeling te veranderen. Op het ogenblik gaat een officiële commissie na of de tijd van herziening inderdaad gekomen is. Het arbeidsterrein van deze Spellingcommissie is voorgeploegd door een werkgroep waarvan het rapport in 1989 werd gepubliceerd. Naar aanleiding daarvan organiseerde de vakgroep Nederlands van de Rijksuniversiteit Leiden een lezingencyclus over het onderwerp. Een selectie daarvan is nu bij Bert Bakker verschenen onder de titel De groene spelling (‘groen’ vanwege het Groene Boekje, maar ook met het oog op diverse figuurlijke betekenissen van dat woord). De bundel is samengesteld en ingeleid door Hans Bennis, Anneke Neijt en Ariane van Santen.

Drie bijdragen in de bundel De groene spelling zijn gewijd aan de voorgeschiedenis van de huidige situatie. Anneke Neijt gaat vijfduizend jaar terug om te verhalen over Het ontstaan van schrift. Jan de Vries beschrijft in Meer dan honderd jaar De Vries en Te Winkel de wederwaardigheden van ons tegenwoordige spellingsysteem. Camiel Hamans laat iets zien van het honderdjarige gehakketak dat met ‘spellingstrijd’ wordt aangeduid. Voor 1890 wonden alleen taal- en letterkundigen zich op over de spelling. In het vooruitzicht van de algemene leerplicht gingen ook onderwijskringen zich roeren, Kollewijn schreef zijn geruchtmakende artikel, en de strijd van allen tegen allen was begonnen.

Even helemaal niets doen

De andere acht auteurs houden zich bezig met de actualiteit. Geen van hen is principieel tegen een herziening van het tegenwoordige stelsel gekant, maar de een is wat voorzichtiger dan de ander. Het terughoudendst is wellicht Vincent van Heuven in Invloed van spelling op het lezen. Zijn uitgangspunt is dat een vereenvoudigde spelling prettig is bij het schrijven, maar niet altijd bij het lezen. Voor beginnende schrijvers (en hun onderwijzers!) zou het een heel gemak zijn wanneer wort de juiste schrijfwijze was, maar de geoefende lezer, die het woordbeeld worden vast in zijn geheugen heeft opgenomen, zal word iets gemakkelijker herkennen en krijgt bij wordt zelfs nog een extra scheutje informatie. Conclusie: voer alleen vereenvoudigingen in die geen afbreuk doen aan het leesgemak. Nog beter is het evenwel om eventjes helemaal niets te doen. Binnenkort zullen onze tekstverwerkers, die nu al vaak een ingebouwde spellingcontrole bezitten, immers ook voor grammaticacontrole zorgen. Niet alleen ik vint wordt dan als fout herkend, maar ook ik vindt. De kunst van het foutloos schrijven zal daarmee veel van haar belang verliezen.

Onze-Taalredacteur Frank Jansen heeft evenmin haast met hervormingen. In Naar een meerkleurige spelling laat hij zien hoe groot de variatiemogelijkheden in onze taal zijn. We kunnen spelen met uitspraak, handschrift, interpunctie, enzovoort. We kunnen woorden van plaats doen verwisselen of door synoniemen vervangen. Met dergelijke mechanismen kunnen we bijvoorbeeld aanduiden tot welke groep we gerekend willen worden (‘op de eerste plaats’) of onze uitspraken moduleren (neu voor een aarzelend nee). Waarom wordt afwisseling in de spelling dan afgewezen? Onze uniformiteitsdrang richt zich volgens Jansen op dit aspect omdat ‘fouten’ daar het gemakkelijkst te constateren zijn. Hij pleit voor een discussieklimaat waarin eenvormigheid niet als vanzelfsprekend wordt beschouwd.

● Problemen bij invoering

Piet Hagers, ex-grootvizier van het Van Dale-rijk, heeft maar één wens: spellingrust. In Spelling en uitgeverij denkt hij met afgrijzen terug aan de vorige hervorming, die in fasen verliep (1934, 1947, 1954) en telkens tot kopersstakingen, onverkochte voorraden en kostbare zetselcorrecties leidde. Door de vooruitgang van de techniek zal die derde factor een volgende keer niet zo'n grote rol meer spelen, maar toch, hoe minder vaak zoiets gebeurt hoe beter. Daarom liever één ingrijpende herziening dan twee kleintjes.

Johan Zuidema tracht in Efficiënt spellingsonderwijs: met welke spelling? na te gaan hoe het ideale spelling-systeem er uit moet zien. Hij gaat daarbij supersystematisch te werk en onderzoekt, uitgaande van de criteria ‘leerbaarheid’ en ‘bruikbaarheid’, welke van de tegenwoordige grondslagen gemist kunnen worden.

Theoretisch blijken er 32 mogelijkheden te zijn. Na eliminatie van de irrelevante, minder realistische en onverkoopbare varianten blijven er vier over. Aan een daarvan wordt verder gesleuteld. Het uiteindelijke resultaat is een ultraconsequent systeem met spelvormen als zelvs, muiz, geloovd, leezd. ‘Het probleem van de schrijver, van de lezer en van de onderwijzer is met dit voorstel voorgoed opgelost. Nu de invoering nog.’

● Noden van dyslectici

Ria Kleynen wijst in Spelling en dyslexie op een bijzonder probleem. Ook als elke klank door een eigen teken werd voorgesteld, zou lezen en schrijven voor dyslectische kinderen al verre van eenvoudig zijn. In werkelijkheid hebben zij het nog moeilijker, want een dergelijke een-op-een-relatie is niet overal aanwezig. In berevel worden de drie e's elk op een verschillende manier uitgesproken; anderzijds wordt de stom-

[p. 11]

me e in de laatste lettergreep van jofel, verrukkelijk en zalig op drie verschillende manieren geschreven.

Een volgende complicatie wordt gevormd door de conventies voor enkele en dubbele klinkers en medeklinkers (poten, poot; pot, potten). En zo zijn er nog meer afwijkingen. Sommige zijn in regels te vangen (de -dt van wordt bijvoorbeeld), bij andere is het puur een kwestie van uit het hoofd leren. Kleynen gaat in detail na bij welke van de circulerende hervormingsprojecten dyslectici baat zouden hebben. Haar conclusies zijn gematigd optimistisch: in een wereld met alfabetisch schrift zal het leven voor deze bevolkingsgroep (3% van de schoolpopulatie) altijd moeilijk blijven. Overigens is dit artikel door zijn zorgvuldige analyse een uitstekende inleiding in de algemene problematiek van de Nederlandse spelling.

● Spelling en reformatie

Tot slot de drie meest hervormingsgezinde bijdragen. Het betoog van Jaap de Rooij, getiteld Ik vind, jij vind, hij vind, is de licht gewijzigde versie van een artikel dat eerder in NRC Handelsblad verscheen. De schrijver acht een andere regeling voor de spelling van werkwoordsvormen gewenst ‘omdat er tegen de huidige regels zoveel fouten gemaakt worden’. De besproken herziening bestaat uit drie delen. Het resultaat van het eerste deel wordt gedemonstreerd in de titel van zijn bijdrage. De twee andere kunnen op overeenkomstige wijze worden weergegeven als ik antwoorde, jij wachte en zij speeld, het gebeurd. Dit mag wat onwennig aandoen, maar de regels voor de vervoeging worden er een stuk eenvoudiger door. Dat is een zegen voor het onderwijs en - na verloop van tijd - prettig voor iedereen.

De duidelijkste uiteenzetting van de heersende spellingmisère is te vinden in Het groene boekje van Piet van Sterkenburg. Onze officiële Woordenlijst blijkt talloze woorden te bevatten die niet meer gangbaar zijn (aanvijl) terwijl er aan de andere kant duizenden ontbreken (eurocheque). Andere klachten betreffen het toelaten van twee of meer spelvarianten (bij kothurne zijn het er acht), de voornaamwoordelijke aanduiding (een wijfjesolifant is een hij, een mannequin ook) en de meervoudsvorming (secretaressen wordt erkend, secretaresses niet).

Door al deze gebreken is er een gat in de markt ontstaan waar particuliere uitgevers natuurlijk ingesprongen zijn. Zo kwam de SDU in 1990 met de Herziene Woordenlijst Nederlandse taal (besproken in Onze Taal, september 1990, blz. 152-157). Over de voorbereiding en inrichting van dit werk, die onder leiding van prof. Van Sterkenburg plaatsvonden, worden tal van interessante bijzonderheden meegedeeld. De auteur hoopt dat deze nieuwe woordenlijst uiteindelijk de status krijgt die de spellinggids van Duden in het Duitse taalgebied heeft.

Mijlen verder gaat Piet Paardekooper in Verstandsverduistering blokkeert spellingssanering. Hij noemt Kollewijn ‘de Luther van onze spellingsgeschiedenis’, maar deze nieuwlichter zou waarschijnlijk moeite hebben gehad met een zin als ‘Sogtəns ladə ik gou mən hont, gevreest om zən ruuwhijt en zən vreethijt, in də taksi.’ Idealiter is een spelling volgens prof. Paardekooper puur fonologisch (één klank per teken, vice versa). Daar kunnen echter technische bezwaren tegen zijn (nieuwe lettertekens) en vooral, het publiek verzet zich op emotionele gronden tegen ‘sanering’. Taalkundigen dienen daar zeer zeker rekening mee te houden, maar zij moeten hun eigen emoties in toom houden en rechtlijnig redeneren.

Een sprankelend betoog, ook al bestaat het voor een flink deel uit anekdotes, weetjes en plagerijen. Zal prof. Paardekooper eens de Billy Graham van onze spellinggeschiedenis worden genoemd?

De bundel wordt afgesloten met enkele interessante bijdragen van de samenstellers. Bijlage I bevat een uitvoerige bespreking van de meest actuele wijzigingsvoorstellen (Werkgroep ad hoe Spelling), alsmede een kort overzicht van drie andere projecten (Paardekooper, Pée/Wesselings, Vereniging voor Wetenschappelijke Spelling). In Bijlage II zijn deze vier stelsels op een zelfde proeftekst toegepast zodat de lezer de effecten kan vergelijken. Daarna volgen nog een lijst met bijzonderheden over de elf auteurs, een bibliografie en een verklarende woordenlijst.

H. Bennis, A. Neijt en A. van Santen: De groene spelling
Bert Bakker, Amsterdam, 1991. 216 blz. Prijs f 29,90.
ISBN 90 351 0945 7

Paardekooper

niəbəskwi van dri sent kado. Də grotə van zən hongər was klijn. Mən torən was groot toen i slechs sirka də helft opat. Tegə driə was ət gəbeurt. Tuis ging ik naar ət twalet en ondər də doesj. Ǝt was ən mojə konmginnədag gəweest. Morgə weer voor terapi en analizə naar də psichiatr in ət gekkəhuis.

Pée-Wesselings

van drie sent kado. De grootte van zijn honger was klein. Mijn toren was groot toen hij slechts circa de helft opat. Tegen driën was het gebeurd. Tuis ging ik naar het toilet en onder de douche. Het was een mooie koninginnedag geweest. Morgen weer voor terapie en analize naar de psichiater in het gekkehuis.

Vereniging voor Wetenschappelijke Spelling

vanië-biskwie van drie sent kado. De grote van z'n honger was klein. M'n toorn was groot toen ie slechts sirka de helft opat. Tegen driën was 't gebeurt. Tuis ging ik naar 't twalet en onder de doesj. ‘T was 'n mooie koninginnedag geweest. Morgen weer voor terapie en analize naar de psichiater in 't gekkehuis.

Werkgroep ad hoc Spelling

van drie cent kado. De grootte van zijn honger was klein. Mijn toorn was groot toen hij slechts cirka de helft opat. Tegen drieen was het gebeurd. Tuis ging ik naar het toilet en onder de douche. Het was een mooie koninginnendag geweest. Morgen weer voor terapie en analyse naar de psychiater in het gekkenhuis.