Onze Taal. Jaargang 60

T uitspreken en d schrijven
De eigen koers van het Middelnederlands

Bert de Haar - Hilversum

Nederland kent al langere tijd een spellingdebat. Welke positie je daarin ook wilt kiezen, duidelijk is in ieder geval alleen al uit het bestaan van zo'n debat, dat de spelling van het Nederlands niet zonder problemen is: niet in het onderwijs, en niet voor wie schrijven moet.

Een van de moeilijke onderdelen van onze spelling betreft de regels van de gelijkvormigheid en de analogie, die dan ook verdedigers en bestrijders kennen. Het doet enigszins merkwaardig aan te zien dat bij die strijd niemand zich lijkt te hebben afgevraagd hoe zulke ‘moeilijke’ regels toch in zwang gekomen zijn. Bert de Haar zal in dit artikel het ontstaan toelichten van deze principes in de periode van het middeleeuwse Nederlands.

Wie oudere teksten bekijkt, ziet gelijkvormigheid en analogie in de spelling een rol spelen vanaf de (latere) middeleeuwen. En een deel van de verklaring voor het ontbreken van bezinning op de geschiedenis van de regels van gelijkvormigheid en analogie zou dan ook gelegen kunnen zijn in de standaardvisie op de spelling van ‘het’ Middelnederlands (en die van ‘het’ Nederlands uit de zestiende en de zeventiende eeuw): die algemeen aanvaarde opvatting zegt dat de spelling van het oudere Nederlands systeemloos en volstrekt inconsequent was.

Dat aanvaarde idee is onjuist. De regel van de gelijkvormigheid doet opgeld in ‘het’ Middelnederlands vanaf het einde van de dertiende eeuw. De opkomst ervan is als volgt te verklaren. In die tijd stellen de Middelnederlandse schrijvers zich steeds onafhankelijker op tegenover het spellingsysteem van het Latijn, dat tot dan toe als model voor het Middelnederlands had gediend. Toepassing van de regel van de gelijkvormigheid was daarbij - gezien de klanksystematiek van het (Middel)-Nederlands - zinnig.

● Op zoek naar de bron

Wie naar de spelling van literaire Middelnederlandse teksten kijkt, kan moeilijk anders dan de standaardvisie beamen: de spelling is chaotisch. Maar zulke teksten zijn van kopie op kopie overgeleverd en daarmee is hun spelling een onbetrouwbare gids geworden.

Gelokaliseerde oorkonden daarentegen kunnen wel als betrouwbare getuigen gelden voor ‘het’ Middelnederlands van een bepaalde plaats in een bepaalde tijd (want we kennen alleen dialecten in de middeleeuwen, geen standaardtaal), en de spellingen van dat materiaal blijken redelijk consequent te zijn en een behoorlijke systematiek te vertonen. Daarom zal ik mij hier beperken tot oorkonden, en wel die uit Amsterdam uit de veertiende eeuw (de eerste originele Nederlandstalige tekst uit onze hoofdstad dateert uit 1333).

Ik zal me verder beperken tot gevallen die illustratief zijn voor het al

[p. 6]

dan niet toepassen van de regel van de gelijkvormigheid, en dat dan nog alleen bij de d die klinkt als t. De regel van de gelijkvormigheid zorgt ervoor dat in hond een d verschijnt, op basis van het meervoud honden, dat laat zien dat het enkelvoud eindigt op een ‘onderliggende’ d. (De regel van de analogie zorgt voor de t in hij houdt, op basis van de persoonsvorm (hij) wandelt, die laat zien dat de uitgang een ‘onderliggende’ t kent.)

Oorkonde uit 1360 uit Amsterdam (foto: Gemeentearchief Amsterdam; verzameling: Charters Oude Kerk nr. 2) die naast veel spellingen met t took spellingen met d kent.

In principe zal ik daarbij werkwoordsvormen (inclusief deelwoorden) en eigennamen buiten beschouwing laten en vooral kijken naar bijvoeglijke en (gewone) zelfstandige naamwoorden waarin een d kan verschijnen (en soms inderdaad ook optreedt) maar de uitspraak een t oplevert (die we soms ook geschreven vinden).

• ‘Ook in de veertiende eeuw was de uitspraak niet de hoogste spellingnorm’ •

● Hervormende ontwikkeling

Zijn onze ambtelijke schrijvers inconsequent? Nee, want er is maar één oorkonde (van 29 mei 1386) die een wisselvorm kent bij ‘land’ (lands naast lants, allebei één keer) en één (van 24 april 1390) die dat kent bij ‘goed’ (goed naast goet, ook allebei één keer), wat niet veer mag heten op een totaal van negenennegentig oorkonden tot 1400. Dat hun systeem ons niet vooraf gegeven is, is een andere zaak.

Tot aan 1355 komt er geen enkele d voor op een plaats waar we een uitgesproken t verwachten. Het spellingsysteem van deze oudere oorkonden is dus te typeren als ‘wetensgappelik’, conform de voorstellen van de vereniging van spellinghervormers (VWS), die ‘hond’ als hont gespeld (gespelt) willen zien. Ik zal deze spellingwijze als ‘oppervlaktespelling’ aanduiden.

Vooral sinds 1386 komen ook spellingen voor waaraan wij meer gewend zijn: lands ‘van (het) land’, huusraed ‘huisraad’, landzide ‘landkant’, landdaghe ‘landdag’, goed, enzovoort. Deze spellingen behalen in de veertiende eeuw nog zeker niet een meerderheid in Amsterdam (tussen 1359 en 1379 wordt 13% van de vormen waar een d kan verschijnen ook inderdaad met een d gespeld), maar ze laten in ieder geval wel de werking van de regel van de gelijkvormigheid zien, en dat voor het eerst. Deze spellingwijze duid ik aan als ‘onderliggende spelling’.

Spellen de gebruikers van de ‘oppervlakte-spelling’ nu strikt fonetisch? Nee, want dan zouden we in plaats van het vaak voorkomende goetdoncken ‘goeddunken’ eerder goed(d)oncken verwachten: assimilatie levert daar immers een stemhebbende medeklinker op! Het is duidelijk dat ook voor de schrijvers die het toenmalige ‘oude’ systeem hanteren, het woordbeeld een sterke rol speelt: wie gewend is aan een onverbogen vorm goet, gebruikt die ook in samenstellingen als goetdoncken.

Toepassing van de regel van de gelijkvormigheid betekent dat de tendens van ‘het vaste woordbeeld’ wordt versterkt: in de vormen land, land(e)s ‘van (het) land’, lande ‘(voor het) land’ en landen vinden we nu steeds hetzelfde element land-, ook al kent de uitspraak lant, landes/an(t)s, lande en landen.

● Compromissen

De zeldzaamheid gedurende de hele veertiende eeuw van vormen die de uitspraak weergeven, zoals lans ‘van (het) land’, bevestigt dat de uitspraak niet de hoogste spellingnorm was, ook niet voor de gebruikers van de ‘oppervlakte-spelling’.

Met het zelfstandig naamwoord dan wel de eigennaam ‘God’ is iets bijzonders aan de hand: vanaf de eerste oorkonde waarin dat woord voorkomt, vinden we bijna uitsluitend spellingen met een d, ook in samenstellingen als goedshuusberaders ‘bestuurders van het Godshuis’. De enige uitzondering (uit 1348) vormt een datumaanduiding alregoets heylighen misse ‘de kerkelijke feestdag van alle heiligen van God’ (1 november dus). Dit bewijst dat de regelmatigheid ‘onderliggende d wordt als t uitgesproken op het eind

[p. 7]

van de lettergreep’ steeds bekend was bij de oorkondenschrijvers, en dat daarvan dus in de spelling ook kon worden afgeweken om het ‘heilige’ duidelijk van het ‘profane’ te scheiden.

Werkwoordsvormen heb ik apart gezet, omdat die vrijwel nooit analogisch en/of gelijkvormig worden gespeld. Waarom is een andere vraag, maar ze vormden voor de Amsterdamse schrijvers uit de veertiende eeuw blijkbaar een speciale groep.

De ‘oppervlakte-spelling’ en de ‘onderliggende spelling’ vormen in die eeuwen kennelijk systemen waartussen een schrijver kan kiezen. Onzekerheid over welk systeem de voorkeur verdient, kan dan leiden tot compromisspellingen. Naast het zelfstandig naamwoord inhoudt ‘inhoud’, vormt ook een spelling uit 1388 als ouer midts ‘overmits’ (maar gelet op de verwantschap met ‘mede’ is ook ‘overmids’ voorstelbaar) het bewijs van de mogelijkheid van zo'n aarzeling.

● Los van het Latijn

Tot nu toe ben ik er stilzwijgend van uitgegaan dat de Middelamsterdamse d en t tekens zijn voor dezelfde klanken als deze letters bij ons voorstellen. Waarom kon ik dat doen? Omdat zowel ‘het’ Middelnederlands als het modern-Nederlands gebruik maken van het Latijnse alfabet. Dat sluit kleine verschillen niet uit, maar geeft toch een behoorlijk fundament aan een eerste interpretatie van de schrifttekens in termen van klanken.

Schrijven en lezen werd in de middeleeuwen primair aangeleerd ten behoeve van teksten in het Latijn. Bij het ontwikkelen van een schrijfwijze voor de volkstaal zal dan ook wel de relatie tussen klank en teken zoals die (toen en daar) bij het schrijven en lezen van het Latijn gelegd werd, de basis hebben gevormd voor het verschriftelijken van de volkstaalklanken. En bij d en t lijkt er geen enkele reden om te veronderstellen dat daar in het Latijn iets anders mee werd uitgedrukt dan in het Nederlands van de veertiende of de twintigste eeuw. Dat ligt overigens anders bij de u (als ‘oe’ of de klinker van ons put?) of de g (als in het Engels en Duits, of als bij ons?)

In het Latijn bestaat de regel ‘d wordt t aan het woordeinde’ niet, waardoor er in de spelling van het Latijn ook geen verband is tussen de d en de t. Wanneer de middeleeuwse schrijvers zich meer gaan richten op de systematiek van het Nederlands en losser komen van het Latijn als model, leidt het streven naar een ‘vast woordbeeld’ al gauw tot het hanteren van een ‘onderliggende spelling’, en daarmee tot het toepassen van de regel van de gelijkvormigheid. Zo'n vast woordbeeld biedt de lezer (en in mindere mate ook wel de schrijver) veel hulp, en het streven daarnaar hoeft ons dan ook niet te bevreemden. De ‘onderliggende spelling’ helpt ook homofonen uit elkaar te houden: een raat is iets anders dan een raad.

Het Latijn levert ook geen oplossing voor het probleem van de verschillen tussen de wrijfklanken als onze g en ch, en niet voor het onderscheid tussen s en z. Sterker nog, bij de v legt het Latijn in de spellingwijze zelfs een relatie met een klinker (de u, die verwisselbaar is met v, zoals ook i en j kunnen wisselen). Dit maakt het moeilijk de regel van de gelijkvormigheid op dezelfde wijze op wrijfklanken toe te passen als dit bij plofklanken gebeurde. Dat wij wel oud schrijven naar het voorbeeld van oude, maar niet liev naar lieve, is waarschijnlijk een erfenis van de zojuist beschreven Middelnederlandse stand van zaken.

Dit artikel is gebaseerd op mijn opstel ‘Veertiende-eeuwse spellingproblemen’, waaraan in november 1989 de tweede prijs werd toegekend in het kader van de Publieksprijsvraag Taalwetenschap 1989, georganiseerd door de Stichting Taalwetenschap (ST) en de Stichting Publieksvoorlichting over Wetenschap en Techniek (PWT). Het onderzoek werd gesubsidieerd door de Nederlandse organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO), project nummer 300-166-011.