Onze Taal. Jaargang 60

[p. 1]

[Nummer 12]

[p. 3]

Waarom schrijven we niet zoals we spreken?

Gerard Verhoeven - hoofdmedewerker Taal, Nederlandse Taalunie

In dit artikel wil ik niet primair ingaan op de discussie over spellingverandering, maar stilstaan bij de vraag of het mogelijk is te schrijven zoals we spreken. Kan de spelling de wijze waarop wij spreken exact weergeven? Het antwoord kan ik alvast verklappen: het is bijna onmogelijk, op zijn minst zeer moeilijk.

Bij discussies over spellingverandering vallen er in het algemeen twee extreme standpunten te beluisteren. Het ene, behoudende standpunt, dat van geen spellingwijziging wil weten, wordt meestal verwoord als: ‘Spellingverandering is taalbederf/taalverarming/taalverminking....’ (doorhalen wat niet verlangd wordt). Het andere, veranderingsgezinde standpunt komt het meest pregnant naar voren in: ‘We moeten gewoon schrijven zoals we spreken’, wel eens gevolgd door de vraag: ‘Waarom doen we dat in 's hemelsnaam nog niet?’

● Ratjetoe of eenheid

Het meest gehoorde argument onder het brede publiek tegen het ‘schrijven-zoals-we-spreken’ is dat mensen met een verschillende dialectachtergrond verschillend zouden gaan spellen. Jules Deelder zei eens dat zelfs ‘een Rotterdammer en een Hagenees’ dan verschillend zouden gaan schrijven. Bij de strikte interpretatie dat iedereen zijn eigen uitspraak zo precies mogelijk zou moeten weergeven, is dit argument juist. Dat zou leiden tot duizenden verschillende spellingen, waarvan er vele voor de meeste Nederlanders en Vlamingen vrijwel onbegrijpelijk zouden zijn.

Door voorstanders van drastische spellinghervorming, zoals Jan Berits en Willem Wilmink, wordt daar wel tegen ingebracht dat de situatie in de middeleeuwen en tot in de zeventiende eeuw ongeveer aan dat beeld beantwoordde: ieder schreef op zijn eigen manier, zelfs één auteur schreef hetzelfde woord vaak op twee of drie verschillende manieren. Als dat toen kon - zo redeneert men in kringen van drastische hervormers - waarom zou dat dan nu niet meer kunnen?

We moeten ons echter realiseren dat het geschreven Nederlands tot de zeventiende eeuw een rol speelde die volstrekt niet vergelijkbaar was met de huidige. De meeste teksten werden geschreven in het Latijn, de taal van de clerus. De Franssprekende adel en de volkstaalsprekende burgerij schreven niet zoveel. Het Latijn kende een uniforme spelling, die bovendien in heel West- en Midden-Europa door de clerici beheerst werd. Wat in de volkstaal geschreven werd, was (een aantal literaire werken uitgezonderd) meestal slechts van regionaal belang. Naarmate de positie van het Latijn als internationale geleerdentaal en kanselarijtaal verzwakte, werd de volkstaal belangrijker. De opkomst van de derde stand en het toenemend nationalisme hebben daarbij een centrale rol gespeeld. Overal in Europa zien we dan ook in die periode een streven naar uniformiteit in taal en in spelling. De nationale talen ontstonden, die de rol van het Latijn moesten overnemen. Dat vereiste een verregaande codificering.

● Nut van uniformiteit

Hoe komt het dan dat Hooft en Vondel nog niet dezelfde spelling hanteren en zelfs in hun eigen geschriften nog interne inconsistenties vertonen? Doordat de weg naar uniformiteit lang en moeilijk is. Reeds bij Van Maerlant immers zien we een krachtig streven naar een bovengewestelijke schrijftaal. Vondel en Hooft waren zeker geen tegenstanders van een uniforme spelling. De strijd echter over de vraag hoe die er uit zou moeten zien, was nog niet beslist.

Op dit moment de eenheidsspelling laten varen, zou noodzakelijkerwijze leiden tot een terugkeer naar ‘middeleeuwse toestanden’. Dat wil zeggen, tot een marginalisering van het Nederlands als geschreven taal. Het Engels zou ongetwijfeld - veel meer nog dan nu toch al het geval is - zijn rol van nieuw-Latijn gaan vervullen. Het Nederlands, of beter: de Nederlandse dialecten en sociolecten, zou goeddeels worden teruggedrongen naar huis-aan-huis-blaadjes en grappige cursiefjes. Als men die situatie onwenselijk vindt - en ik vind dat - dan moet men zich krachtig verzetten tegen het loslaten van de uniforme spelling.

● Streven naar ABN

Het ligt dus voor de hand het adagium ‘schrijven-zoals-we-spreken’ als volgt te nuanceren: ‘schrijven-zoals-we-behóren-te-spreken’. Schrijven volgens de norm, de uitspraak van het Algemeen Beschaafd Nederlands. Maar wat is de ABN-uitspraaknorm? Die is immers nergens officieel vastgelegd. En zelfs al was dat wel het geval, dan zou het nog niet zonder meer duidelijk zijn hoe je die correcte uitspraak zou moeten omzetten in spelling. Ik wil enige problemen die zich daarbij voordoen, illustreren aan de hand van

[p. 4]

de volgende voorbeeldzin:

1 De vogels vlogen verder door de lucht.

Deze zin heb ik ooit door een kind van acht jaar als volgt gespeld gezien:

2 De fooches flooche veddu dooer de lucht.

Als we zouden gaan ‘spellen-zoals-we-behoren-te-spreken’, zouden we volgens de aanhangers van dat standpunt, zoals de leden van de Vereniging voor Wetenschappelijke Spelling (VWS), zin 1 als volgt moeten spellen:

3 De vogels vlogen verder door de lugt.

Het verschil tussen de zinnen 1 en 3 is minimaal; het verschil tussen 2 en de beide andere is aanzienlijk. Kennelijk is voor dat kind van acht het schrijven-zoals-je-hoort-te-spreken nog niet zo simpel. Dat zou kunnen liggen aan eigenaardigheden van kindertaal of aan die van het dialect van dat kind. Maar misschien spelen ook andere, meer algemene factoren een rol. Ik zal om daar meer zicht op te geven, de fouten die het kind maakt de revue laten passeren.

Allereerst schrijft het kind steeds een ch waar het een g moet spellen. Deze fout is te verklaren uit de gelijkheid van uitspraak die er voor de meeste Nederlanders op dit punt bestaat. Zij maken geen verschil tussen de beginklank van chloor en die van groot. De door de VWS voorgestelde spellingwijziging zou deze g/ch-verwarring opheffen door consequent voor de g te kiezen.

De oo in plaats van de o in vogels en vlogen is, net als alle andere fouten van het kind, zowel een overtreding van de huidige officiële spelling (die van zin 1) als van de VWS-spelling (weergegeven in zin 3). De fout is natuurlijk vanuit de uitspraak gezien zeer begrijpelijk. In gesloten lettergrepen die op een medeklinker eindigen, schrijven we deze klank als oo: rook, spoor, etc. Dat we dat in open lettergrepen niet doen, is een complicatie die strijdig is met het schrijven-zoals-je-spreekt.

De u in verder en de e in door zijn fouten waaraan waarschijnlijk hetzelfde probleem ten grondslag ligt. Voor de uitspraak is er namelijk geen duidelijk verschil tussen de u in put of in Hilversum, en de sjwa geschreven als e in stiekem of verder. Die sjwa wordt daarnaast ook nog wel geschreven als i (aardig), als ij (mogelijk) of weggelaten, zoals in door. De VWS wil wel die i en ij gelijktrekken, maar verder het probleem laten bestaan.

Nu zult u waarschijnlijk zeggen dat u in door helemaal geen sjwa hoort, maar slechts een d, een ‘lange’ o en een r. Spreekt u dat woord eens langzaam uit en u zult merken dat het achtjarige meisje zeer goed geluisterd heeft. Een spellingverandering die dit probleem zou moeten oplossen, zou zeer ingrijpend zijn. De sjwa is namelijk verreweg de frequentste klank van het Nederlands.

● Begrijpelijke fouten

De f's in vogels en in vlogen lijken twee representanten van dezelfde fout te zijn, maar bij nadere beschouwing is dat niet het geval. In veel randstedelijke dialecten worden de v en de z altijd uitgesproken als f en s. We kunnen dat beschouwen als dialect of minstens als regiolect. Dat verklaart de f in vogels. De f in vlogen is niet in strijd met de standaarduitspraak van het Nederlands. Immers, vlogen wordt in deze zin voorafgegaan door een s. Die s veroorzaakt een zogenaamde progressieve assimilatie van stem, waardoor de v van vogels stemloos wordt en dus verandert in een f. Aanpassing van onze spelling aan de uitspraak zou ertoe moeten leiden dat we steeds assimilatie tot uitdrukking zouden brengen, zowel die van stemhebbendheid (obdracht, opfegen) als die van articulatieplaats (ombelangrijk, vang goud).

De n na vlogen ontbreekt. Ook deze fout is vanuit de uitspraak volstrekt verdedigbaar: het uitspreken van de slot-n is optioneel. Bewesten de IJssel wordt hij vaker niet dan wel gerealiseerd. Aanpassing van het schrift aan de uitspraak zou ertoe leiden dat de n meestal niet geschreven zou worden, maar in een aantal gevallen wel, afhankelijk van onder andere regio, genre en context.

Ten slotte ontbreken de 1 van vogels en allebei de r's van verder. Hoe vreemd dat er ook uitziet voor de geletterde volwassene, wie zin 1 een beetje vlot en informeel uitspreekt, zal - bij goed luisteren - horen dat de 1 en die twee r's nauwelijks waarneembaar zijn.

[p. 5]

● De logische conclusie

Wat is de moraal van dit verhaal? Allereerst dat de spelling van de VWS maar zeer ten dele tegemoetkomt aan het schrijven-zoals-we-behoren-te-spreken. Immers, het achtjarige meisje maakt erg veel spelfouten die verklaarbaar zijn vanuit een vlotte uitspraak van de standaardtaal. De meeste van die fouten zouden door geen enkel concreet voorstel tot spellinghervorming voorkomen worden. Er is zelfs nauwelijks een spelling te bedenken die al de gemaakte fouten zou kunnen voorkomen, of die spelling zou op uitgebreide schaal variatie moeten toestaan: soms wel een slot-n en soms niet, soms verder spellen en een andere keer vedder. Ook buiten het gegeven voorbeeld komt dergelijke variatie voor: melk naast melluk of mellek, terug naast trug, grammofoon naast grammefoon of grammufoon.

De balans opmakend, kunnen we stellen dat schrijven-zoals-we-spreken twee centrale problemen oplevert:

1 Er ontstaat een spellingchaos, tenzij we zouden gaan schrijven-zoals-we-behoren-te-spreken. Maar die norm ligt niet officieel vast.

2 Wat we horen te zeggen is in een aantal gevallen afhankelijk van de context: assimilatie maakt dat we hetzelfde woord nu eens zus, dan weer zo zouden moeten schrijven.

Deze bezwaren verklaren het nut van de twee hoofdregels uit onze huidige spelling: de regel van de beschaafde uitspraak bestaat vanwege bezwaar 1; de regel van de gelijkvormigheid (elk woord of woorddeel altijd hetzelfde schrijven) bestaat vanwege bezwaar 2.