Onze Taal. Jaargang 60

[p. 25]

De herkomst van zuidwester

Rob Tempelaars - redacteur van het WNT, Leiden

Het woord zuidwester heeft twee betekenissen: 1 storm komend uit het zuidwesten; 2 benaming voor een breedgerande hoed of kap die overtrokken is met wasdoek of geölied linnen, dienend om zeelieden en schippers te beschermen tegen wind en regen. De zuidwesterstorm gaat vaak gepaard met regen. Dat blijkt ook uit een weerspreuk als zuidwest regennest en verder uit de jachttaal, waarin zuidwester jachthoed gebruikt wordt voor een hoed die de jager tegen slagregens moet beschermen.

Afgaande op het materiaal dat voor het WNT verzameld is, zou het woord zelf uit de vorige eeuw moeten stammen. Volgens het (gebrekkige?) WNT-materiaal is de eerste bewijsplaats van zuidwester in de betekenis ‘hoed’ van 1841. Het komt voor in de Camera Obscura van Beets, waarin te lezen staat: ‘Geef me zuidwester, want 'et begint te regenen’. In de Nederlandse woordenboeken komt zuidwester in de betekenis ‘hoed’ pas voor het eerst in 1861 voor.

● Oudste bron in Engels

In enkele Nederlandse etymologische woordenboeken gaat men uit van de veronderstelling dat zuidwestereen oorspronkelijk Nederlands woord is, dat bijvoorbeeld door het Engels, Deens, Zweeds en Russisch ontleend is. Dit standpunt wordt door buitenlandse etymologische woordenboeken niet overgenomen.

Op grond van de WNT-gegevens zou men de volgende redenering kunnen opzetten. Kennelijk hebben de Nederlandse etymologen bij hun vaststelling dat zuidwester in oorsprong een Nederlands woord is, gedacht aan andere, oorspronkelijk Nederlandse en veelal reeds oude woorden uit het zeewezen (bakboord, stuurboord, stuurman e.d.), die door andere talen aan het Nederlands ontleend zijn. De oorspronkelijke betekenis van zuidwester zou dan zijn: ‘hoed om bij zuidwesterstormen te dragen’. Dit impliceert dat zuidwester, via de benaming voor de storm, een verkorting is van zuidwesterstorm of, direct, een verkorting van verder niet aangetroffen vormen als zuidwesterhoed, zuidwesterstormhoed of iets dergelijks.

Een bezwaar tegen deze opvatting is dat het woord zuidwesterstorm pas laat in de twintigste eeuw is opgetekend. Verder is de oudste bewijsplaats van zuidwester in de betekenis ‘storm uit het zuidwesten’ pas van 1914 en lijkt een vorming uit zuidwest met een achtervoegsel -er voor het Nederlands nogal vreemd. In het Engels is een dergelijke vorming gewoner. Daar is south-wester (ook: southwester, souwester) ontstaan uit het bijvoeglijk of zelfstandig naamwoord south-west met het achtervoegsel -er, dat vaak wordt gebruikt in woorden die personen aanduiden, maar ook wel voor de vorming van zaaknamen. Bovendien dateert south-wester in de betekenis ‘hoed’ in het Engels van 1836 (dus wat eerder dan het Nederlandse zuidwester (1841)) en is het woord in de betekenis ‘zuidwestenwind’ al in 1833 aangetroffen (dus véél eerder dan in het Nederlands (1914)). Deze feiten leiden tot de hypothese dat het Nederlandse woord zuidwester een leenvertaling uit het Engels is. Direct vanuit het Engels of via het Nederlands is het woord vervolgens in andere talen terechtgekomen.

Nieuwe vindplaats

Bovenstaande redenering - die ik op 26 juni jl. in het TROS-radioprogramma Klantenservice ten beste gaf in antwoord op een vraag van een luisteraar - zou kunnen kloppen als er niet een veel oudere bewijsplaats was aangetroffen. Mw. drs. Irene Groeneweg, specialiste op het gebied van de kostuumgeschiedenis, was zo vriendelijk mij te wijzen op een plaats die liefst 168 jaar ouder is dan de oudste bewijsplaats (1841) die het WNT noemt. In jaargang 64 (1963) van het tijdschrift Biekorf (blz. 274) is een boedelinventaris gepubliceerd van een Blankenbergse visser, die in 1673 onder andere een geteerde (men denke aan het geölied linnen) hoed naliet, ‘geseit suid-wester’. Nu is het zeer goed mogelijk dat de taal in en rond het Westvlaamse (vissers) plaatsje Blankenberge Engelse invloed heeft ondergaan. Bij gebrek aan oudere vindplaatsen voor het Engels en op grond van de ene, oude bewijsplaats voor het Nederlands zou de conclusie echter moeten luiden dat zuidwester wel degelijk een oorspronkelijk Nederlands woord is, dat door andere talen, inclusief het Engels, ontleend is. Vreemd blijven dan wel het gapende gat tussen 1673 (eerste bewijsplaats) en 1841 (eerste bewijsplaats in het WNT) en het gegeven dat de algemene woordenboeken en vakwoordenboeken zuidwester zowel in de betekenis ‘storm’ als ‘hoed’ pas heel laat vermelden. Voor de vorming op -er moeten we kennelijk aansluiting zoeken bij bijvoeglijke naamwoorden als noordooster, noordwester e.d., waarvan reeds oude bewijsplaatsen zijn overgeleverd. Alle lezers van Onze Taal die over aanvullende gegevens beschikken, nodig ik hierbij uit om te reageren. Het WNT en de toekomstige bewerk(st)er van het WNT-artikel zuidwester zullen u zeer dankbaar zijn.