Onze Taal. Jaargang 60

[p. 24]

Van woord tot woord
Marlies Philippa
Wie niet slank is moet slim zijn

‘(...) bepaalde klankelementen [krijgen] een duidelijke gevoelswaarde; de verbinding si wekt in ons reeds een voorstelling op, die in welke combinatie ook telkens weer kan opduiken. Hoe zou het anders te verklaren zijn dat woorden als slet, slons, slier, als slabberen, slampampen, slobberen, slodderen, slordig, slorpen geladen zijn met een gevoel van minderwaardigheid en daarmee gepaard gaande afkeuring en afweer?’

Dit is een citaat uit de inleiding van Jan de Vries op het Etymologisch Woordenboek dat ik in het oktobernummer besproken heb. Ik noemde de klanksymbolische verklaringen zeer aanvechtbaar, maar ik had niet genoeg ruimte om er nader op in te gaan. Natuurlijk is het waar dat de door De Vries genoemde woorden een negatieve lading hebben. Zijn lijstje is nog met heel wat woorden aan te vullen. Maar dat betekent niet dat zijn gevolgtrekking klopt. Zoals ik al eerder heb aangetoond⁽¹⁾, moet men woordverklaring op grond van klanksymbolische overwegingen tot de pseudo-etymologie rekenen.

(1) J. de Vries/F. de Tollenaere, Etymologisch Woordenboek, Het Spectrum 1991, blz. 24

● Niet serieus te nemen

Dat neemt niet weg dat er leuke spelletjes mee te spelen zijn. Zo wist een lezer van Onze Taal een hele ketting van begrippen en schakels te maken met s/-woorden: ‘morsig’ sloerie, slordig, slurper; schakel slons; ‘nalatig’ sloddervos; schakel sloeber; ‘gedachtenloos’ sloor, slaap, sleur, slaaf; schakel sloom, slampamper; ‘langzaam’ sloffen, slak; schakel slepen, slang; ‘glijden’ slee; schakel sleuren; ‘schuiven’ slibben; schakel sluis; ‘omsluiten’ slot, sleuf; ‘bedekken’ sloof; schakel slab; ‘morsig’. De kernbetekenis zou minderwaardigheid en passiviteit zijn. Aardig bedacht, maar volstrekt niet serieus te nemen. Waar blijven slank, slim, slokje en slagen in deze redenering? De suggestie die de betekenis van sommige woorden uitoefent, krijgt te veel invloed.

Hetzelfde als over de sl-klank kan men zeggen over de sch-klank in scheldwoorden als schelm, schurk, schooier, schoelje en schoft. Er zijn echter zo'n 1500 woorden in het Nederlands die met sch- beginnen, en daaruit is gemakkelijk een rijtje met zeer positieve betekenissen samen te stellen, zoals schoon en schat⁽²⁾.

(2) Marlies Philippa, Woorden hebben geschiedenis, Amsterdam 1987, blz. 70 e.v.

● Vier argumenten tégen

Het eerste argument tegen een klanksymbolische verklaringswijze is dus dat er zoveel tegenvoorbeelden zijn. Het tweede is, dat er geen rekening wordt gehouden met de geschiedenis. Zo is slaaf afkomstig van het middeleeuws Latijnse sclavus, sla van salade, dat ‘gezouten gerecht’ betekende, en sluis van middeleeuws Latijn exclusa ‘wat buitengesloten is’. In de loop van de historie hebben de beginklanken van deze woorden zich ontwikkeld tot sl-.

Ten derde is het toch wel hoogst merkwaardig dat bepaalde medeklinker(combmatie)s uitsluitend in één taal of in een klein taalgroepje een klanksymbolische waarde zouden hebben. In het Frans bijvoorbeeld is geen enkel sl-woord met een negatieve betekenis aan te wijzen. Of uw fantasie is zo ruim dat u de Engelse leenwoorden slang en slip als zodanig wilt definiëren. In ieder geval is de volgende bewering van De Vries onzinnig: ‘Die eigenschap om door middel van bepaalde klanken gevoelsgewaarwordingen uit te drukken, moet aan de primitiefste trap van het Indogermaans eigen zijn geweest.’⁽³⁾ Ook het Frans is tenslotte een Indogermaanse taal!

Als vierde argument kan ik aanvoeren dat de door hun klank als negatief ervaren woorden in andere talen een totaal andere klankvorm bezitten. Zo is slab in het Engels bib; slap is weak, feeble, soft of flabby. In het begin van deze eeuw heeft De Saussure al vastgesteld dat woorden een willekeurige vorm hebben.

(3) J.A. Meijers, Het woord, ontstaan, gebruik en ontwikkeling, Utrecht/ Antwerpen, 1964, 2e druk, blz. 20-21 (met dank aan Ewoud Sanders)

● Klanksymboliek bestáát

Is het dan niet waar dat aan bepaalde klankcombinaties een betekenis kan worden toegekend en bestaat er geen klanksymboliek? Ja, in beide gevallen. Voorvoegsels als ge- of ver-, zoals in gelid naast lid en verspelen naast spelen, hebben een zekere functie, evenals de achtervoegsels -eren en -elen bij sommige werkwoorden. Deze achtervoegsels vormen zogenaamde frequentatieven; ze drukken een herhaling uit: wenden-wandelen, beven-bibberen, schuiven-schuifelen. Door die herhaling kan er per woord een gevoelswaarde ontstaan, die te vergelijken is met de gevoelswaarde bij verkleinwoorden. Maar dat is geen symboliek die inherent is aan de klankvorm, al vinden anderen dat hier wel sprake is van klanksymboliek⁽⁴⁾.

Verder bestaan er onomatopeeën, klanknabootsingen. Koekoek en grutto; slikken en slissen; bronzen en brommen. Maar deze bezitten van zichzelf geen waardeoordeel; ze zijn dus niet klanksymbolisch.

Klanksymboliek bestaat uitsluitend binnen het taalgebruik en dan vooral in de poëzie. Voor mij is klanksymboliek hetzelfde als klankexpressie.

Klanken kunnen zo mooi klinken, maar met etymologie heeft dat allemaal niets te maken.

(4) Onze Taal, juli-augustus 1963, blz. 45-46