Onze Taal. Jaargang 60

Overvloed, rijkdom, abundantie
Van Dales Groot Synoniemenwoordenboek

Peter Burger

In gewone woordenboeken staat dromedaris naast dromer, en bevindt goelasj zich op één pagina met goelag en goldrush. De vrolijke wanorde van de alfabetische volgorde daagt de lezer uit een zinnig verband te vinden tussen die woorden. Er zijn ook woordenboeken die juist woorden die zoveel mogelijk op elkaar lijken bij elkaar zetten: melkmuil, broekje, vlasbaard. Kortgeleden kwam er een bij: Van Dales Groot Synoniemenwoordenboek.

Stel: in een column over uw twee dochters van vijf en zes wilt u niet telkens het woord ‘kinderen’ gebruiken. Variatie is immers een bewijs van virtuositeit, dat heeft u op school al geleerd. Zelf komt u op kroost en nageslacht, maar dan? Dan kunt u Van Dales Groot woordenboek van Synoniemen raadplegen. De samenstellers, prof. P.G.J. van Sterkenburg, M.C. van Dalen, M.J.M. Hooyman en M.E. Verburg, hebben daarin meer dan 45.000 trefwoorden en 7.500 vaste verbindingen verzameld. (Dat laat me Siberisch is zo'n vaste verbinding, net als dat zal me aan mijn reet roesten.) Ter vergelijking: de dikke Van Dale heeft zo'n 230.000 trefwoorden, de Hedendaagse 90.000.

Deze nieuwe Van Dale verstrekt niet alleen synoniemen, maar ook antoniemen (slim - dom), hyponiemen en hyperoniemen. Een hyponiem is het specifiekere, een hyperoniem het algemenere woord. Rijbewijs is dus een hyponiem van document; mes een hyperoniem van stiletto.

● Vergelijk de concurrentie

Terug naar uw column. Bij kind vindt u: loot, koter, spruit en de vrucht van haar schoot. Verder naar beneden in hetzelfde lemma sprokkelt u nog zijn, haar eigen vlees en bloed, en de verwijzing ‘vgl kroost’ helpt u aan grut, klein grut, kinderschaar en kinderzegen. U probeert ook nageslacht, dat nakomelingschap en nakroost oplevert, en ter vergelijking nakomeling aanbeveelt. Daar vindt u ten slotte nog het bruikbare telg. Aan de woorden hangen soms labeltjes die iets zeggen over de gebruikswaarde ervan. Koter is informeler dan kind, kinderschaar archaisch, kinderzegen wordt schertsend gebruikt. Daarmee boekt Van Dale winst op de meeste andere synoniemenwoordenboeken.

Niet dat Van Dale veel concurrentie te duchten heeft. Nederland kent, in vergelijking met Engeland en Frankrijk, op het gebied van synoniemenwoordenboeken nauwelijks een traditie. Er zijn niet veel naslagwerken in dit genre, en ze worden ook minder intensief gebruikt. Veel Nederlanders zullen er pas mee hebben kennisgemaakt door de thesaurus van hun tekstverwerkingsprogramma.

Tot nu toe was het standaardwerk Het Juiste Woord van J. Brouwers. Brouwers wilde, aldus zijn kernachtig geformuleerde doelstelling, helpen bij het beantwoorden van de vraag: ‘Ziehier een gedachte: geef mij het woord.’ Hij verdeelde daartoe de schepping in duizend hokjes (een onwaarschijnlijk rond getal) en vulde die met woorden: een hokje voor ‘huisraad’, een voor ‘woestijn’, een voor alle woorden die met ‘goedkeuren’ te maken hebben...

Het juiste woord is anders van opzet maar door zijn omvang en status de enige serieuze rivaal van Van Dale. Wat heeft Brouwers te bieden voor uw column? Zijn paragraaf ‘kinderen’ begint met: kroost, afkomst, kinderzegen, huwelijkszegen, huwelijkspanden, rijkeluiswens, apostelen. Bij ‘nageslacht’ verschijnen onder meer: nakroost, kroost, posteriteit,

[p. 23]

nakomelingschap, de nazaten, mansoir, zaad, descendenten, ascendenten, afkomst, afstammeling, nakomeling, naverwant, naneef, nazaat, spruit, telg, loot, de laatste der Mohikanen, bastaard.

Brouwers stort de synoniemen in onbekrompen hoeveelheden en zonder labels uit over de gebruiker, en stelt daardoor hoge eisen aan diens taalbeheersing. Brouwers is daardoor meer dan Van Dale geschikt voor gebruikers die al een ruime woordenschat bezitten. Van Dale is op het eerste gezicht efficiënter: men kan meteen het trefwoord opzoeken en hoeft niet eerst een inhoudsopgave of een register te raadplegen. De afgepaste hoeveelheid verwante woorden bij ieder trefwoord wordt, heel gebruikersvriendelijk, telkens herhaald: wat u vindt bij wrevelig, vindt u ook bij ibbel.

De nadelen van die inrichting zijn echter groter dan de voordelen. Voor het gebruikersgemak moet een prijs worden betaald in ruimte. Soms verschijnen identieke lemma's zelfs op dezelfde pagina. Op één pagina viermaal dezelfde opsomming, bij politie, politieagent, politieambtenaar en politiebeambte, is beslist te veel van het goede. Door dergelijke herhalingen te schrappen en vaker door te verwijzen zou er ruimte geschapen kunnen worden voor meer trefwoorden of meer informatie over de gebruikswaarde.

● Voor op de tong

Van Dale belooft niet alleen hulp bij het variëren van woorden, maar ook bij het zoeken van die ergerlijke woorden waar je net niet op kunt komen. Wie niet weet hoe een groep herten heet, zegt de inleiding, vindt bij groep ‘van herten: roedel’. (De gebruiker moet dan wel het trefwoord groep of kudde kiezen, want met herten komt hij er niet.)

Maar nu wilt u weten hoe dat grote heen-en-weerschuivende ding heet op een ouderwetse schrijfmachine. Voor dergelijke ‘encyclopedische’ vragen blijft Het juiste woord de vraagbaak bij uitstek. Brouwers somt eerst soorten schrijfmachines op, en stalt dan de onderdelen uit: de wagen die u zocht, maar ook de schrijfrol en het inktlint, die Van Dale eveneens mist.

In een bepaald soort encyclopedische lemma's blinkt Van Dale weer uit: eigentijdse bussen (harmonikabus, knielbus) bijvoorbeeld, en soorten popmuziek (relipop, house). Maar soorten jazz ontbreken en ook zoiets alledaags als boerenmetworst of een harde mokka zoekt u tevergeefs. De jongste woorden worden voorgetrokken. Een klein steekproefje bracht aan het licht dat beide serviceflats, compact disc, kabeltelevisie en diskette kennen. Maar Van Dale geeft meer: bobo, gettoblaster, legging, mountainbike en pc, en excelleert ook in hedendaagse jeugdtaal (gers, luizig, onwijs).

Trendy copywriters zullen daar meer aan hebben dan vertalers van historische romans.

● Verlanglijstje

En de journalisten, puzzelaars, taalliefhebbers, columnisten en schrijvers, wat hebben zij aan dit Groot Synoniemenwoordenboek?

Het lijkt me onrechtvaardig om bij een eerste editie al te vallen over details. Op een woordenboek van 1240 pagina's valt altijd wel wat te vitten. Bijvoorbeeld: waarom wordt briefomslag niet met een label onderscheiden van envelop? Waarom wel soorten kaas genoemd en geen soorten worst? Wordt kankerstok niet vaker schertsend gebruikt dan pejoratief (in ongunstige zin)? Waarom staat wollig in het rijtje bedekt, verkapt, in bedekte termen en niet bij vaag en breedsprakig? Bedekte termen worden met opzet gekozen, terwijl wolligheid een kwestie van onvermogen is.

Belangrijk is de aanduiding van de gebruikswaarde van de opgenomen woorden. Verschillen aangeven tussen verwante woorden is een hachelijke taak. Riemer Reinsma deed het voor 7.500 woorden in zijn Verklarend synoniemenwoordenboek, maar ook die toelichting, veel uitvoeriger dan in Van Dale, is vaak te beknopt.

De labels aan de synoniemen en de korte aanduidingen waarmee de hyperoniemen van het trefwoord zijn onderscheiden, stellen vaak teleur. Niet iedereen zal weten dat een rozenhoedje een gebed is ‘bestaande uit een derde van de rozenkrans’, maar dat geweerkogel zich van kogel onderscheidt doordat de eerste ‘uit een geweer’ komt, wie zal het zich afvragen? Andere aanduidingen zijn te vaag: om proletarisch winkelen te pas te kunnen gebruiken, moet je meer weten dan dat dat ‘stelen, en wel uit winkels’ betekent. En wanneer kun je oneindig, eindeloos en grenzeloos gebruiken? Van Dale vertelt het niet.

Ik besef dat uitgebreider commentaar het woordenboek vele malen zo dik zou maken. Toch blijft het jammer. En nu ik toch aan mijn verlanglijstje bezig ben: wanneer komt er een synoniemenwoordenboek dat de lezer juist afraadt kroost te gebruiken of andere opgelegde leukigheid, zoals de inwendige mens versterken, gemeentepils en met de benenwagen? Of een synoniemenwoordenboek dat ook plaats- en persoonsnamen bevat: Leiden, de sleutelstad; Shakespeare, de Zwaan van de Avon?

Genoeg kritiek: dit Groot Synoniemenwoordenboek is al een enorme stap in de goede richting. Het bevat een ruime, toegankelijk gepresenteerde keuze uit het hedendaags Nederlands, compleet met aanwijzingen voor het gebruik van de woorden. Daardoor is het een nuttig instrument voor tekstschrijvers, vertalers en andere professionele tekstproducenten en kan het aankomende schrijvers leren hun woorden te wegen. Wie anders beweert is een kniesoor. Of een kribbebijter. Of een zuurpruim.

Groot woordenboek van Synoniemen en andere betekenisverwante woorden. Redactie P.G.J. van Sterkenburg, M.C. van Dalen, M.J.M. Hooyman en M.E. Verburg. Van Dale Lexicografie, Utrecht/Antwerpen, 1991.1240 blz. Prijs f 150,-. ISBN 90 6648 303 2