Onze Taal. Jaargang 60

Waar komt de Taalstraat vandaan?

Jan Nijen Twilhaar - taalkundige, Deventer

In nummer 2 van de negende jaargang van het tijdschrift Vooys schrijft de Utrechtse hoogleraar Wim Zonneveld over zijn speurtocht naar straatnamen waarin de achternamen van een viertal oud-collega's voorkomen. In zijn bijdrage verschijnen ook de Barrierstraat, het Klinkerpad, de Klinkerstraat en de Taalstraat, namen die natuurlijk mooi zijn voor taalkundigen. De eerste naam doet hen denken aan het boek Barriers van de bekende Amerikaanse taalkundige Noam Chomsky uit 1986, waarin barriers verwijst naar bepaalde syntactische grenzen. Het zelfstandige naamwoord barrier is ontleend aan het Frans. Barrier blijkt ook in het Brabants ‘grens’ te betekenen, zo lezen we in de bijdrage van Zonneveld. Kijken we onder het lemma barreel ‘slagboom’ in deel 2 van het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT), dan vinden we dat het Limburgs de vorm barreer heeft, ‘waarschijnlijk uit barrière, dat in den vorm banier in België zeer gewoon is geworden (...)’

● Talen of betalen?

De namen Klinkerpad en Klinkerstraat zal vermoedelijk niemand in verband brengen met vocalen. Het linkerdeel klinker zal wel betrekking hebben op de wijze van bestrating. Maar hoe zit het nu met de Taalstraat, ‘de enige straat in Vught (...)’, zo lezen we bij Zonneveld, ‘waarvan men tot op heden niet heeft kunnen achterhalen waaraan de naam is ontleend’? We zouden kunnen aannemen dat het linkerdeel taal een werkwoordstam is. In deel 8 van het Middelnederlandsch woordenboek lezen we dat talen in onder meer het Limburgs ‘betalen’ betekent. Verder wordt vermeld dat talen (taalspreken) in het Middelnederlands de betekenis ‘pleiten’ heeft. In het Middelnederlands was een taelman dan ook een advocaat.

Van een archiefmedewerkster van het gemeentehuis in Vught kreeg ik te horen dat er nog twee andere namen voor dezelfde straat uit het archief te voorschijn waren gekomen: Steenweg en Taterstraat. Aan een van haar collega's vroeg ik of er vroeger misschien een tolhuis in de Taalstraat had gestaan, zodat de naam wellicht met ‘betalen’ in verband kon worden gebracht. Of misschien had er in die straat een gerechtsgebouw gestaan, waar ze vroeger taal gesproken, ‘gepleit’ hadden. Geen van beide etymologische suggesties werd met geestdrift begroet.

● Tatelende ondergrond

Het onderzoek naar de ontstaansgeschiedenis van de enige nog niet verklaarde straatnaam in Vught leek te zijn vastgelopen. Toch kon de naam Taterstraat misschien een aanknopingspunt bieden. In deel 16 van het WNT lezen we dat het werkwoord tateren onder meer de betekenissen ‘stotteren’, ‘kwebbelen’ en ‘praten’ heeft. Zou de Taalstraat dan een straat zijn waar vroeger (veelvuldig) getaterd werd? Dan was de naam misschien toch nog in verband te brengen met taal. Deze verklaring liet ik al snel varen, omdat er niets mee te beginnen was. In hetzelfde deel van het WNT vinden we echter ook het werkwoord tatelen, dat hetzelfde betekent als tateren. In het postcodeboek kwam ik Tatelaarweg tegen, een straatnaam in Didam. Daarna kreeg ik het volgende boek in handen: A. Tinneveld, Toponymie van Didam. Amsterdam, 1973. Dit werk vermeldt niet alleen de Tatelaarweg, maar ook Tatelaar, Tatelaarsland, Tatelerboom, Tatelaarse Voetpad, namen die de auteur vergezeld laat gaan van een groot aantal oudere benamingen vanaf 1431. Het werkwoord tatelen kan net als tateren ook ‘wiebelen’, ‘sidderen’ betekenen (WNT, deel 16). Tatelen zou volgens Tinneveld dan ook kunnen slaan op de onvaste natte bodem

[p. 22]

van de Tatelaar, waarover hij op bladzijde 227 opmerkt: ‘De Hoge en Lage Tatelaar liggen op een tong zeer vochtige gebroken grond die oostwaarts in de zandgrond binnendringt. (...) De grond is te nat voor bouwland en was in 1850 dan ook grasland en elzenhout.’ Dit nu brengt mij op de veronderstelling dat het mogelijk is dat de Taterstraat in Vught vroeger een vormvariant Tatelstraat heeft gehad, waar de Taalstraat van is afgeleid. De naam zou dan niets met taal te maken hebben, maar teruggaan op de bodemgesteldheid van de plek waar de desbetreffende straat is aangelegd.

● Gevraagd: taal-namen

Als deze verklaring juist is, moeten we de ontwikkeling van tatel naar taal aannemen. Het boek van Tinneveld biedt echter een mooi alternatief. Op bladzijde 227 wordt ook de variant Legen Tadeler vermeld, een vorm met een d. De oorspronkelijke t is in deze variant blijkbaar stemhebbend geworden tussen twee klinkers in. We zouden voor de Taalstraat dan ook de ontwikkeling tadel>taal kunnen aannemen. In dat geval hebben we te maken met een voorbeeld van samentrekking van -de-, een heel bekend verschijnsel in de geschiedenis van het Nederlands.

Het linkerdeel van de taalstraat zou dan dus zowel op tatel als op tadel terug kunnen gaan. Misschien komt in het Vughtse archief ook de naam Tatelstraat of Tadelstraat ooit nog eens boven water.

Waar ik nu benieuwd naar ben, is of er lezers van Onze Taal zijn die straat- of veldnamen kennen waarin taal, tatel, tater of tadel voorkomt. Misschien zijn er lezers die mijn verklaring voor het ontstaan van de naam Taalstraat kunnen bevestigen of die juist een andere, wellicht betere verklaring kunnen bieden.