Onze Taal. Jaargang 60

[p. 20]

Wat heet...?
Rob Rentenaar
Broederlust

Hoe zou dat schip eigenlijk hebben geheten dat Nijhoff bij Bommel ‘door de brug’ zag varen? Misschien wel de Twee Zusters of de Drie Gebroeders, want dat zijn de namen die ons het eerst te binnen schieten als we aan binnenschepen denken. Nu hoeft een dergelijke intimiteit ons bij deze categorie naamdragers niet zo te verwonderen. Taalkundig gezien vertoont het schip wel meer menselijke trekjes. We noemen het vaak zij, ook al heet ze Bismarck, en we spreken niet over haar buitenkant maar over haar huid.

Schepen hebben echter niet het monopolie van namen uit de familiesfeer. Er zijn meer gebieden in de naamkunde waar we broers, zusters, vaders, moeders en andere verwanten tegenkomen. Ik wil mij hier tot de toponymie beperken en laten zien hoe de broers het er afbrengen op dit terrein. Hoewel broer en zus volgens onze burgerlijke normen goed met elkaar horen om te gaan, treden ze in aardrijkskundige namen vrijwel nooit verenigd op. Op Zuid-Beveland kennen we de Broeder- en Zusterpolder, een polder die in 1854 is bedijkt door een aantal Franse ondernemers, maar waarvan helaas niet bekend is wat hen tot deze naamvorming heeft bewogen.

● Broeders en gebroeders

Broers en zusters trekken verder steeds gescheiden op in de naamkunde. Daarbij valt allereerst op dat er veel meer namen zijn aan te wijzen die zijn samengesteld met de woorden broeder, broer of gebroeders, dan met zuster, zus of gezusters. Een van de redenen daarvan is dat de ene broeder de andere niet is. Er kan immers zowel een familielid als een lid van een mannelijke kloosterorde mee worden aangeduid, en we weten dat het aantal van de laatsten dat van de zusters of nonnen in het verleden altijd heeft overtroffen.

Bij de beoordeling van de namen met broeder of broer dienen we dus steeds de nodige voorzichtigheid te betrachten. Uiteraard doet dit probleem zich niet voor bij de namen die zijn samengesteld met het woord gebroeders. Hier weten we zeker dat we met verwantschapsaanduiding te doen hebben. Laten we daar dan ook mee beginnen. De Gebroeders was de naam van een windmolen in West-Zaandam. In zijn soort is dit een eenling, want meestal werden de broeders geteld. Een pelmolen in Oost-Zaandam heette de Twee Gebroeders. Dezelfde naam vinden we ook voor molens in West-Zaandam en Weesperkarspel. De Drie Gebroeders was niet alleen de naam van een pelmolen in Oost-Zaandam, maar tevens van een boerderij in Voorschoten, een stuk land op Texel en drie zware beuken in het Haagse Bos.

● Grote gezinnen

Er zijn nog namen met hogere getallen aan te wijzen. In de buurt van Herkenbosch staan vier lindebomen die samen de Vier Gebroeders heten. Zij zouden herinneren aan vier broers die hier in de veertiende eeuw zijn opgehangen, nadat zij - ten onrechte - veroordeeld waren wegens stroperij. Zoals het behoort in dat soort verhalen is het met de graaf, die voor het vonnis verantwoordelijk was, later nog slecht afgelopen.

Met de Zes Gebroeders zijn we weer terug bij de molennamen. In de achttiende en negentiende eeuw hebben een balkenzager en een snuifmolen in West-Zaandam ieder deze naam gedragen. De recordhouder vinden we ten slotte eveneens in die plaats, de Acht Gebroeders, de naam van een wipmolentje dat daar korte tijd, van ongeveer 1875 tot het begin van deze eeuw, heeft gestaan.

De vraag is natuurlijk hoe we moeten verklaren dat juist in de Zaanstreek al die broers in de molennamen zijn terechtgekomen. De bronnen geven daarover helaas geen uitsluitsel, maar gezien de aard van de overige Zaanse molennamen moeten we het antwoord in de familiesfeer zoeken. Verschillende molens in dat gebied zijn direct of indirect genoemd naar de eigenaar of zijn vrouw. Het is het meest waarschijnlijk dat de Gefrroeders-namen eveneens een uitdrukking zijn geweest van familiebezit of in ieder geval van familiegevoel. De hoge getallen hoeven ons verder niet te verbazen. Ook in de Zaan kende men in vroeger eeuwen nu eenmaal veel grote gezinnen.

● Twijfelachtige broers

Bij de namen die zijn gevormd met de woorden broer, broers en broeders is het veel moeilijker uit te maken of we nu met broeders in den vleze of met broeders in de - katholieke - geest te doen hebben. Enkele durf ik nog wel thuis te brengen. De boerderij de Broer in het Gelderse Groot Dochteren zal wel naar het familielid heten. Dat zelfde geldt voor de boerderijnaam Broedersbouw in de Beemster. We zouden eventueel aan een samenstelling met de familienaam Broeder kunnen denken, maar dat is toch minder waarschijnlijk, omdat die naam hier niet voorkwam.

Roomse twijfels heb ik evenmin bij de boerderijnamen Broedershof in Sint Annaland en in de Anna-Jacobapolder, Broederlust in Nieuwland en Sint Joostland, en Broedertrouw in Veen (NB), alle vier in uitgesproken protestantse gebieden. Broedershof in een religieus overgangsgebied bij Dinteloord mogen we hier ook wel bij rekenen, en dat geldt zeker voor de Drie Broederspolder, die in het laatste kwart van de vorige eeuw in het noorden van die gemeente is ingedijkt.

Echte twijfelgevallen vormen de namen Broerdijk voor een gehucht in Midwoud in Noord-Holland, Broederpad voor een buurt in Leidschendam, het Breureveld voor een stuk land in Valkenswaard en de Broer-Wytses-wijk voor een veenvaart onder Langezwaag. Bij de laatste naam gaat het echter niet om de vraag ‘familielid of kloosterling’, maar om het al of niet naamkundig karakter van die broer. In Friesland was Broer namelijk een vrij gebruikelijke voornaam, en in combinatie met de nu in die provincie uitgestor-

[p. 21]

ven familienaam Wytzes zouden we hier wel eens gewoon een toponymische samenstelling met een persoonsnaam voor ons kunnen hebben.

De naam van het Broedersbos ten noordoosten van Afferden in Limburg ten slotte doet mij weer eerder in katholieke richting kijken. Het bos is pas in deze eeuw aangelegd op een terrein dat tevoren de Hooge Heide heette, en ik vraag mij af of wij hier niet met een kloosterlijk bosplan te maken hebben.

● Roomse broeders

Er zijn enkele namen waarvan het katholieke karakter buiten kijf staat. Een ondiepte in het Kanaal voor de kust van Vlaanderen is al sinds de late Middeleeuwen bekend als de Broersbank. Oude zeilaanwijzingen vertellen dat hij tegenover de Broers ligt en daarmee wordt dan het cisterciënzer-mannenklooster van Ter Duinen bedoeld. De Broedersdijk of Broersdijk tussen Gaanderen en Terborg in Gelderland leidde naar het regulierenklooster Bethlehem bij Doetinchem.

In het waterrijke Friesland treden de broeders vooral op in slootnamen. Een Broeresloot vinden we onder meer bij Warns, Sintjohannesga en Oppenhuizen. De laatstgenoemde sloot dankt zijn naam aan de monniken van het kruisheren- of kruisbroedersklooster te Sneek. Broeders van dezelfde orde treffen we ook aan in een naam in Schiedam, waar zij het bepalend element vormen in de straatnaam Broersvest. Ten slotte wil ik nog wijzen op een vlijtig baasje dat eveneens in deze categorie past. We vinden hem terug in de veldnaam et Broeder Jantje in het Noordbrabantse Borkel, genoemd naar een kloosterling die daar in de zeventiende eeuw het land heeft bewerkt.

Zo heeft een zwoegende monnik ons langs vele soorten broers en broeders gevoerd, die allen hun sporen hebben nagelaten in onze aardrijkskundige namen. Een volgende keer zullen wij zien in hoeverre de zusters daar ook nog een plaats in hebben kunnen vinden.