Onze Taal. Jaargang 60

Nieuw land... en een nieuw geluid?
Nederlands in de IJsselmeerpolders

Harrie Scholtmeijer - Vakgroep Linguïstiek, RU Utrecht

Twee anekdotes uit de begintijd van de polders zijn nog altijd bij de plaatselijke bevolking bekend:

Een vrachtrijder van Zeeuwse afkomst kwam bij een Friese boer een lading hooi ophalen. Toen de wagen in de schuur was volgeladen, betwijfelde de Zeeuw of het hooi niet hoger opgetast was dan de deur waardoor hij naar buiten moest. Hij vroeg de Fries of die daar even op wilde letten. De Fries keek en riep ‘It kin net’. Maar de Zeeuw dacht: ‘O, dat ghaat nat, hé’ en reed zich vervolgens klem.

Een Drent en een Noordhollander gingen voor een bui in een keet schuilen. Na enige tijd stak de Drent z'n hoofd naar buiten en constateerde: ‘'t Wordt minder’. Welgemoed stapte daarop de Noordhollander naar buiten, om reeds na twee stappen rechtsomkeert te maken; 't werd helemaal niet minder, maar juist slechter. Waar die Drent weer tegen inbracht dat hij dat ook gezegd had... Waardoor kon juist in de IJsselmeerpolders zo'n ‘spraakverwarring’ gemakkelijk ontstaan?

Ten eerste kwam de bevolking uit alle delen van het land. De inpolderingen hadden de staat veel geld gekost, en nu moesten ze het maximale rendement opbrengen. Dat betekende dat de beste boeren naar het nieuwe land gehaald werden (de zogeheten ‘geleide kolonisatie’), en die hoefden natuurlijk niet per definitie in de aangrenzende provincies te wonen. Zo kon het gebeuren dat in de IJsselmeerpolders Friezen, Zeeuwen, Achterhoekers en Noordhollanders naast elkaar kwamen te wonen.

Een tweede belangrijke oorzaak was de overwegend agrarische achtergrond van de bevolking. In de tijd dat de polders gekoloniseerd werden (de bewoning van de Wieringermeer bijvoorbeeld ving al in 1930 aan), sprak iedereen op het platteland dialect.

● Nieuw-polderlands?

Natuurlijk waren de dialectologen er zeer in geïnteresseerd hoe dit zou aflopen. Zou er een nieuw dialect ontstaan, opgebouwd uit delen van de oude dialecten? Of zou het Nederlands de overhand krijgen? Maar gegeven het feit dat ook het Nederlands overal in Nederland (en Vlaanderen) wel een regionaal accent heeft, wat zou dan de regionale kleur van het Nederlands in de polders worden?

Het onderzoek dat op deze vraag een antwoord zou kunnen geven, begon in 1986. Er werd een omvangrijke steekproef genomen uit de bevolkingsregisters van de polders; 480 polderbewoners van uiteenlopende

[p. 18]

leeftijd en alle rangen en standen werden benaderd. Van hen reageerden er 236; deze mensen werden vervolgens bezocht, waarbij met een cassetterecorder steeds een gesprek van een half uur met de ‘informant’ werd opgenomen.

Vervolgens werd het geregistreerde materiaal onderzocht, nadat was bepaald aan welke klinkers, tweeklanken en medeklinkers aandacht zou worden besteed. Dat waren de zogenaamde ‘taalvariabelen’, bijvoorbeeld aa, ei/ij en v. Nu wordt een aa wel eens als /ao/ uitgesproken, een ei/ij klinkt wel als /ai/ en velen spreken de v stemloos uit, als /f/. Per spreker werden van elke taalvariabele 25 voorbeelden (‘realisaties’) opgespoord op het bandje dat van het gesprek gemaakt was, en van elke realisatie werd in fonetisch schrift weergegeven hoe die precies klonk. Zo zou iemand bijvoorbeeld de ei 20 keer als /ei/ en vijf keer als /ai/ kunnen uitspreken, terwijl een ander 22 keer /ei/ heeft gezegd en drie keer /ai/.

Op deze manier kan de taal van een spreker kwantitatief beschreven worden, en door simpel optellen en delen kan de ‘gemiddelde taal’ voor een groep sprekers berekend worden, waardoor een vergelijking met andere groepen mogelijk wordt.

● Verstaanbaarheid als norm

Wat voor Nederlands is er nu te voorschijn gekomen uit die veelheid van dialecten?

Het allereerste wat duidelijk werd, was dat de polderbevolking dialectologisch gezien in twee belangrijke groepen uiteenvalt. De omvangrijkste groep bestaat uit sprekers die van elders naar de polders gekomen zijn. Die groep heeft nog altijd het accent van de streek van herkomst. Het lijkt erop dat de sprekers in de polder slechts hun dialect vaarwel zeiden voor zover dat de wederzijdse verstaanbaarheid diende. Een regionaal accent stoort de communicatie niet, en menigeen is trots op zijn of haar herkomst: waarom zou je die dan onder stoelen of banken steken? Nu is dat niet uniek voor de polders. Ook in de rest van Nederland verdwijnt het dialect heel snel, maar wat daarvoor in de plaats komt is niet - zoals lange tijd gedacht werd - accentloos Nederlands, maar Nederlands met een vrijwel onaantastbaar regionaal accent. De toestand in de polders laat zien hoe sterk dat regionale accent in feite is: zelfs als je om je heen allerlei andere accenten hoort, raak je je eigen accent niet kwijt.

de IJsselmeerpolders

De tweede groep bestaat uit sprekers die in een van de polders geboren zijn. Opvallend is dat de sprekers uit deze generatie niet het accent van hun ouders hebben overgenomen. Indien de ouders bijvoorbeeld met een Zeeuws accent praten, is daar bij de kinderen niets meer van te horen. Verder valt op dat de jongere generatie niet in alle drie de polders hetzelfde accent heeft.

In de Wieringermeer heeft de jongere generatie een Noordhollands accent. Dat is zelfs zo sterk, dat het verschil tussen een twintigjarige uit deze polder en een leeftijdgenoot uit bijvoorbeeld Hoorn, Alkmaar of Schagen (voor zover die niet het Westfriese dialect spreekt) niet of nauwelijks hoorbaar is. Beiden spreken woorden als man soms met een o uit (dus als /mon/), zeggen regelmatig heb waar het heeft moet zijn en kennen waar het kunnen moet zijn. Sommigen hebben de typisch-Noordhollandse sk-uitspraak voor sch.

De jongere generatie in de Noordoostpolder lijkt op het eerste gehoor accentloos (‘zuiver’) Nederlands te spreken, maar nadere studie brengt toch wat afwijkingen van de standaardtaal aan het licht. Zo zegt de jeugd in de Noordoostpolder nogal eens weg komen waar het vandaan komen moet zijn. De n aan het einde van woorden als lopen, eten, etc. wordt veel vaker dan in de andere polders uitgesproken. Deze eigenaardigheden zijn van noordoostelijke komaf.

● Geen monopolie

Waarom heeft de jeugd in de oudere polders (deels) het accent van de naburige regio overgenomen?

De eerste oorzaak is dat de bewoners van de aangrenzende provincies getalsmatig in de immigratie overheersten. Wat dat betreft is de geleide kolonisatie niet geheel succesvol geweest. Toen bovendien die geleide kolonisatie voorbij was - dus toen alle boerderijen uitgegeven waren - zakte de belangstelling uit de verdergelegen gewesten tot een minimum. Het gevolg is bijvoorbeeld dat twee van de drie gezinnen die in de loop van de tijd in de Wieringermeer neerstreken, uit Noord-Holland kwamen. In de Noordoostpolder is de verhouding wat minder scheef, maar ook daar is het Groningse of Zeeuwse accent alleen nog hoorbaar bij een kleine groep oudere inwoners.

Daarnaast is ook anderszins het contact tussen de polders en de aangrenzende regio's intensief. Voor bepaalde vormen van middelbaar onderwijs, grotere aankopen, het ziekenhuis en vaak ook het werk moeten de Wieringermeerders de polder uit. Emmeloord daarentegen vervult niet alleen voor de hele Noordoostpolder, maar ook voor Urk en de aangrenzende delen van Friesland en Overijssel in allerlei opzichten een centrumfunctie.

● Naar een nieuwe standaard

Hoe zit het nu met Oostelijk-Flevoland? Een probleem is dat maar betrekkelijk weinig sprekers in die polder geboren zijn. Eigenlijk zou het onderzoek in deze polder over een jaar of tien, als de tweede generatie er de omvang heeft die ze nu in de andere polders heeft, herhaald moeten worden. Maar het zou ons, om de volgende redenen, niet verbazen als er dan accentloos Nederlands gesproken wordt. Anders dan de andere polders ligt Oostelijk-Flevoland tussen het oosten (Overijssel, de Veluwe) en het westen (Lelystad, Almere, Amsterdam) in. Daardoor kan geen van de dialecten of accenten uit de naburige regio een monopoliepositie verwerven. De jonge

[p. 19]

Oostflevolanders horen dus geen dominant accent waarnaar zij zich zouden kunnen richten. Bovendien speelt, zoals in de andere polders reeds geconstateerd kon worden, het accent van de ouders geen rol van betekenis. Dat zou een accentloos Nederlands tot gevolg kunnen hebben. De drie sprekers in ons onderzoek die in Oostelijk-Flevoland zijn geboren, hebben in ieder geval in hun taal geen spoor van een accent. Dat betekent niet dat het Nederlands van deze sprekers helemaal ‘volgens-het-boekje’ is. De afwijkingen die we hier tegenkomen, bestaan echter ook in andere polders: het uitspreken van ei als /ai/, van v en z als /f/ en /s/, en het gebruik van hun als onderwerp. Vergelijking met de uitkomsten van soortgelijk onderzoek in Den Haag, Rotterdam en Nijmegen doet vermoeden dat het algemene trends betreft. In dat geval gaat het niet om een regionaal accent, maar om een ontwikkeling die het Nederlands in zijn geheel doormaakt.

De jonge sprekers die in Oostelijk-Flevoland zijn geboren, hebben een taal die wel eens dezelfde zou kunnen zijn als de Nederlandse standaardtaal van de 21ste eeuw.