Onze Taal. Jaargang 60

[p. 16]

Lotgevallen van een stadsdialect: het Nimweegs

Roeland van Hout - docent Letterenfaculteit, KU Brabant

De sociolinguïstiek, de tak van de taalkunde die zich bezighoudt met de relatie tussen taal en sociale factoren, richt zich op de vraag naar het hoe en waarom van taalverschillen. De variatie in taal en taalgebruik in de moderne stedelijke taalgemeenschappen vormt daarbij een belangrijk onderzoeksthema. Er zijn minstens twee redenen te geven voor deze speciale belangstelling voor stadsdialecten. Ten eerste lopen de steden voorop bij taalveranderingen. Ten tweede genieten stadsdialecten over het algemeen weinig openlijk prestige. Dat laatste geldt zeker voor het Nijmeegse dialect. Desondanks laat onderzoek zien hoeveel taalvariatie er bestaat in steden. Hoe is de tegenstelling tussen een negatieve waardering voor en een levendig spectrum van taalvariatie te rijmen?

● 'Taal van het plebs'

De Nederlandse standaardtaal heeft een sterke greep gekregen op de tradionele dialecten. Ook in Nijmegen zijn veel oorspronkelijke dialectvormen verdwenen. Een bekend taalverschijnsel uit de zuidelijke dialecten is het voornaamwoord gij/ge. Dit voornaamwoord is daar nog volop in gebruik, zeker ook in de omgeving van Nijmegen, maar in het taalgebruik van de hedendaagse Nijmegenaar komt het in het geheel niet voor. Uit oude bronnen blijkt dat dit voornaamwoord zo ongeveer aan het begin van deze eeuw plotseling uit het Nijmeegs is verdwenen. Is deze verdwijning een voorteken voor de ondergang van het Nijmeegse dialect?

Het Nijmeegse dialect staat zeer laag aangeschreven. Onderzoeksgegevens leveren een uitgesproken negatief beeld. Dat blijkt onder meer uit de antwoorden op de tamelijk neutrale vraag aan 143 autochtone Nijmegenaren: ‘Wat voor mensen spreken het dialect van Nijmegen?’ In hoge mate werden de antwoorden gegeven in sterk afkeurende bewoordingen: het zou gaan om ‘a-socialen, het ordinaire volk, de achterbuurt, het platte volk, het plebs’.

Maar hoe spreken die 143 autochtone Nijmegenaren nu zelf? Hun taalgebruik is onderzocht op onder meer uitspraak (bijvoorbeeld de uitspraak van ui, ij, aa, en het weglaten van de slot-t in woorden als kast en vannacht), klankwisselingen (bijvoorbeeld huus versus huis, heuren versus horen) en kenmerken die de woordvorming betreffen (bijvoorbeeld het gebruik van de uitgang -ke als verkleinvorm). De gegevens verkreeg men uit analyses van (relatief) spontane spraak in interviews. Het ging erom of, en zo ja in welke mate, bepaalde taal- en of dialectkenmerken in het taalgebruik van geboren en getogen Nijmegenaren aanwezig waren.

● Uitspraak hardnekkig

Ik behandel twee aspecten van de resultaten van dit onderzoek:

-	de verhouding tussen (traditioneel) dialect en standaardtaal;
-	het ontstaan van varianten die noch tot het dialect noch tot de standaardtaal behoren, en meestal met de term substandaard aangeduid worden.

Verdwijnen de dialecten? Voor sommigen lijdt het antwoord geen twijfel. De nationale socioloog Abram de Swaan constateert in zijn boek Zorg en de staat dat al met al de regionale taalverscheidenheid in Nederland zonder veel conflict geleidelijk verdwenen is (De Swaan 1989:86). Volgens De Swaan bepalen de moderne massamedia de nationale norm voor het gesproken Nederlands.

Op het eerste gezicht heeft De Swaan gelijk. Het onderzoek in Nijmegen toont aan dat veel oorspronkelijke dialectverschijnselen nog maar zelden voorkomen. Aan de andere kant blijken verscheidene dialectkenmerken nog steeds nadrukkelijk aanwezig, bijvoorbeeld de gekleurde uitspraak van de aa en de uitspraak van de ui en de ij, die lijkt op de bekende Haagse uitspraak van het ‘broodje ei met ui’.

De hardnekkigste verschijnselen betreffen vooral klankverschijnselen. Het voortbestaan daarvan wijst erop dat het verschil tussen dialect en standaardtaal voor een belangrijk deel is teruggebracht tot het niveau van uitspraakkenmerken. Deze overgebleven kenmerken parasiteren als het ware op de voedingsbodem van de standaardtaal: ze kunnen slechts voortbestaan omdat ze minimaal verschillen van de standaardtaal.

● Sociale verschillen

De systematiek in het gebruik van dialectkenmerken wijst echter in de richting van een meer symbiotische verhouding: het gebruik blijkt een patroon te vormen. Ten eerste blijken de Nijmegenaren tamelijk consistent in hun taalgedrag: een gekleurde uitspraak van aa hangt bijvoorbeeld samen met een bijna Haagse uitspraak van de ei- en ui-klank. De technische term voor dit verschijnsel is covariatie.

Ten tweede is het taalgebruik van Nijmegenaren te ordenen op een regelmatig verlopend taalvariatiespectrum dat verloopt van meer dialect naar meer standaardtaal. En ten slotte hangt de positie van een spreker op dat variatiespectrum samen met diens sociaal-demografische kenmerken: oudere Nijmegenaren hebben in hun spraak meer dialectkenmerken dan de jongere, de lagere beroepsgroepen spreken meer Nijmeegs dan de hogere, en jongens spreken meer dialect dan meisjes.

Er is een duidelijke relatie tussen leeftijd en dialect. Jongeren gebrui-

[p. 17]

ken minder vormen uit het dialect. De factor leeftijd staat niet op zichzelf: jongere generaties zijn bijvoorbeeld gemiddeld aanzienlijk hoger geschoold dan oudere generaties. Een nadere analyse van de scholingsgraad van de Nijmeegse leeftijdsgroepen bracht aan het licht dat de verschillen in taalgebruik tussen die groepen verklaard kunnen worden door het verschil in scholingsgraad. Dat betekent ook dat, ondanks de algemene teruggang van het dialect, de sociale taalverschillen in de jongere generaties blijven voortbestaan, al zijn ze in taalkundige zin minder uitgesproken.

● Behoefte aan onderscheid

Waarom zijn taalvariatiepatronen nu zo weerbarstig en hoe komen taalveranderingen tot stand? Het antwoord hangt samen met een tweede variatiepatroon dat in Nijmegen is aangetroffen. Naast de dialectvormen blijken in Nijmegen de substandaardvormen een eigen patroon te vormen. Het gaat bijvoorbeeld om hun als onderwerp (‘Hun doen dat niet’) en de stemloze uitspraak van v en z als f en s, die in het Nijmeegs ook als oorspronkelijk dialectverschijnsel voorkomt. Beide voorbeelden zijn overbekend uit het Nederlands en ze doen heel wat stof opwaaien in verband met de Nederlandse standaardtaalnorm.

Hoe zijn deze vormen uit de substandaardtaal verspreid over de sociale categorieën? Het gebruik ervan blijkt vaker voor te komen bij lagere beroepsgroepen, bij jongeren en bij vrouwen. Een dergelijk patroon is typisch voor zogenaamde innovatieve taalveranderingen. Hoe kan een bepaald taalverschijnsel zich handhaven en hoe kan een innovatieve taalverandering zich doorzetten terwijl er zoveel weerstand aanwezig is? Wat bezielt de taalgebruiker?

Taalverschillen en taalvernieuwingen zijn verbonden met de sociale tegenstellingen van de grote stad; tegen de aanpassingsgolf van de standaardtaal van bovenaf ontwikkelen zich taalvernieuwingen in de vorm van een soort anti-taal van onderaf, ook in Nijmegen. In die vernieuwingen kunnen kenmerken van het lokale dialect een dankbare voedingsbodem vormen voor een symbiose met veranderingsprocessen in de standaardtaal. In taalgebruik gelden niet alleen de algemene normen van de standaardtaal en de waarden die daaraan toegekend worden. De taalgebruiker wordt ook bezield door behoeften, waarden en normen verbonden met zijn directe sociale omgeving. Het zijn deze verschillen in sociale en communicatieve netwerken die taalvariatie in stand houden en soms zelfs stimuleren.

Roeland van Hout, De structuur van taalvariatie. Een sociolinguistisch onderzoek naar het stadsdialect van Nijmegen. Proefschrift KU Nijmegen. Verschenen bij Foris Publications, Dordrecht, 1989, 318 blz.
ISBN 90 6765 410 8