Onze Taal. Jaargang 60

[p. 24]

Etymologisch woordenboek
van woord tot woord
Marlies Philippa

Vaak krijg ik de vraag wat nu het beste etymologische woordenboek is van het Nederlands. Die vraag maakte me altijd een beetje verlegen, want een echt goed etymologisch woordenboek was er niet. Het is er eigenlijk nog niet, al gaat het pas verschenen Etymologisch woordenboek van J. de Vries/F. de Tollenaere een heel eind in de goede richting.

Etymologie staat in ons land en ook internationaal weer volop in de belangstelling. Wetenschappelijk gezien dan. Bij ‘gewone’ taalliefhebbers is de interesse in de etymologie nooit weggeweest. In het begin van dit jaar is in de serie ‘Aan het woord’ het boek 100 jaar etymologisch woordenboek van het Nederlands uitgekomen. Een flinke pil en bedoeld voor vaklieden, maar over het algemeen heel leesbaar geschreven.

Het bevat drie delen: biografieën; de relatie van de etymologie met andere disciplines; etymologische studies. De titel heeft betrekking op het Beknopt Etymologisch woordenboek der Nederlandsche taal van Jozef Vercoullie dat in 1890 verscheen en dat de inluiding betekende van 100 jaar wetenschappelijke etymologische lexicografie in het Nederlandse taalgebied.

● Etymologische geschiedenis

In het derde deel van het boek vindt men voorbeelden van nieuwe etymologieën, zoals die van bloem en blad, van kittig en van Brabants ielk. Ook is er een etymologische beschouwing over familienamen. Het tweede deel bevat thema's als etymologie en cultuurgeschiedenis of etymologie en naamkunde.

Maar vooral het eerste deel is voor de niet-deskundige interessant. We lezen er dat de waarde van Vercoullies boek, dat naar het Engelse etymologische woordenboek van Skeat was opgezet, erin gelegen is dat het tal van verouderde of dialectische woorden bevat die in de latere etymologische woordenboeken niet zijn opgenomen.

Spannend is de ontstaansgeschiedenis van het woordenboek van Franck. Franck kreeg ruzie met Kluge, wiens Duitse etymologische woordenboek hij voor het Nederlands vertaalde (1892). Hij voegde er slechts 300 eigen lemma's aan toe. Bij zijn keuze hiervan ging hij niet uit van een modern Nederlands woordenboek. Integendeel, hij gaf de voorkeur aan verouderde of gewestelijke woorden voor zover deze uit etymologisch of taalhistorisch oogpunt interessant waren.

Het etymologisch woordenboek van Franck werd een basis waarop anderen voortborduurden. Zo breidde Van Wijk in 1912 het boek uit van 617 naar 848 pagina's. Maar ook kwalitatief bracht hij belangrijke verbeteringen aan: hij voegde veel Middelnederlands en Oudgermaans (en ook Albaans en Armeens) materiaal toe, hij gaf allerlei afleidingen en samenstellingen, hij ging dieper in op het Indo-europees en hij paste het werk aan de stand van de wetenschap aan. In het supplement van Van Haeringen uit 1936 kwamen er vele honderden woorden bij. Verder besteedde deze prominente taalkundige enerzijds meer aandacht aan bastaard- en gelede woorden, anderzijds aan het Germaanse en het specifiek Nederlandse gedeelte.

● Herzieningen

De traditie werd voortgezet door Jan de Vries. In zijn woordenboek van 1971 heeft hij het materiaal van zijn voorgangers verder uitgewerkt. Positief aan zijn werk is dat hij zo veel literatuurverwijzingen en nieuwe etymologieën geeft. Negatief zijn alle druk-, slordigheids- en echte fouten. Ook heeft hij, in zijn bewondering voor de woordvelddeskundige Jost Trier, wat al te veel woordstammen in verband gebracht met ‘omheinde ruimte’ en ‘dingvergadering’. Een beknopte versie van het woordenboek van Jan de Vries was in 1958 al verschenen als pocketuitgave; inclusief plaatsnamen. Deze bleven erin tot aan de vierde druk. De zevende druk in 1967 was een bewerking door P.L. Tummers.

In 1983 werd het boek herzien en uitgebreid door F. de Tollenaere.

Heel wat ‘omheiningen’ sneuvelden en zo'n 150 nieuwe trefwoorden kwamen erbij. Er waren nog veel meer vernieuwingen: een ruimere aandacht voor de betekenisontwikkeling, chronologische informatie, bibliografische verwijzingen, het gebruik van enkele speciale lettertekens en een lijst van taalkundige termen. Het resultaat was zodanig dat ik in mijn recensie in Onze Taal (juni 1984) concludeerde dat de nieuwe bewerking vanwege de gedegen uitvoering en de vele recente etymologische gegevens toch wel een grote aanwinst genoemd mocht worden.

En nu heeft De Tollenaere dus opnieuw een geheel herziene en sterk vermeerderde druk verzorgd. Een uitbreiding met ruim zevenhonderd nieuwe trefwoorden, een omwerking van zo'n tweehonderd artikelen en een verdere precisering van de dateringen. Van bepaalde woorden heeft hij een aparte studie gemaakt, zoals van schorriemorrie, speculaas, pril, hunkeren en sas. Het is een prachtig boek geworden.

In 100 jaar etymologisch woordenboek van het Nederlands is het werk van De Tollenaere slechts in het voorwoord vermeld. Hetzelfde geldt voor het etymologisch woordenboek dat in Tien voor Taal steeds cadeau wordt gedaan, dat van P.A.F. van Veen. De reden is dat men gepopulariseerde versies van grote woordenboeken buiten beschouwing wilde laten en dat men meende nog levende etymologen van een kritisch-vergelijkende confrontatie te moeten vrijwaren.

● Nylon bijvoorbeeld

De pocketuitgave van Jan de Vries was in eerste instantie een gepopulariseerde versie, maar sinds De Tollenaere met zijn bewerkingen is begonnen, heeft dit boek in toenemende mate aan wetenschappelijke waarde gewonnen. Het in 1989 bij Van Dale verschenen boek van Van Veen heeft niet de pretentie een wetenschappelijk woordenboek te zijn en

[p. 25]

dit is het dan ook niet. Het bevat vooral veel trefwoorden - waarvan de meeste van vreemde herkomst zijn - die uiterst summier worden besproken. Laat ik eens een voorbeeld van een leenwoord nemen dat zowel in Van Veen als in de nieuwe De Tollenaere staat: nylon. Van Veen: ‘[kunststof] een woord zonder duidelijke achtergrond, door de uitvinders die werkten bij Dupont de Nemours bedacht’; De Tollenaere: ‘een in 1938 door de amerikaanse firma Du Pont de Nemours vervaardigde kunststof, waarvan de naam in 1939 via een prijsvraag werd bedacht. De uitgang -on waarsch. < cotton en rayon, terwijl -lon op zijn beurt produktief werd in namen van kunstvezels als enkalon endralon.’ Dit is informatie waar je wat aan hebt. Terzijde: het is geen letterwoord; n en y zijn niet de beginletters van New York, noch was n.y.l.o.n. bedoeld als een uitdaging aan de Japanners: ‘Now you, louse of Nippon!’.

● Nieuwe meervouden

Een ander leenwoord: biel. Hier hebben Van Veen en De Tollenaere (in dit geval De Vries, want de beschrijving dateert van voor 1967) beiden een inadequate beschrijving gegeven. Van Veen: ‘[dwarsligger] < fr. bille [blok hout] (vgl. biljart)’. De Vries: ‘dwarsligger voor rails’ < fra. bille ‘onbewerkte houten balk’, mlat. billa, dat uit het Gallisch stamt; vgl. oiers bile ‘boom’. Zeker sinds dergelijke dwarsliggers in de mode raakten om tuintjes te verkneuteren, kent de gemiddelde Nederlander uitsluitend het woord biels met het meervoud bielzen. In een etymologisch woordenboek dient men dus het trefwoord biels op te nemen met een verwijzing naar een ander trefwoord biel. En daar moet dan komen te staan dat voor de meeste Nederlanders het oude meervoud biels zich tot een nieuw enkelvoud ontwikkeld heeft, waarbij een nieuw meervoud bielzen (of bielsen) hoort. Nederlandse woordgeschiedenis! Overigens heb ik me laten vertellen dat bij rail-rails-railzen eenzelfde ontwikkeling aan de gang is. Zou het dan toch door de spoorwegen komen?

In zijn Woord vooraf bij de 15de druk schrijft De Tollenaere dat het hem onaangenaam heeft verrast dat Van Veen veel van zijn met moeite gevonden dateringen uit de 13de druk heeft gepikt, zonder toestemming en zonder bronvermelding. Ik betwijfel of dat waar is. Tenslotte zijn de werken waaruit de dateringen komen (WNT, MNW, Corpus Gysseling) voor ieder toegankelijk. En ook De Tollenaere kan fouten maken. Zo schrijft hij dat atlas in de betekenis ‘gladde satijnen stof’ in het Nederlands pas sinds 1672 voorkomt. Hij is hier vergeten het supplement op het WNT te raadplegen, anders had hij kunnen ontdekken dat het woord al in 1530 is geattesteerd.

● Wat ontbreekt er?

Een nog niet bewerkt woord zoals biel en een enkele foute datering, het zijn futiliteiten. De Tollenaere heeft bewonderenswaardig werk verricht. Toch heb ik wel een paar fundamentele kritiekpunten. Ten eerste het opnamebeleid.

Ondanks alle vernieuwingen en verbeteringen ligt de basis van het boek nog steeds bij Kluge en niet bij een modern Nederlands woordenboek. Dat verklaart waarom er zoveel woorden die men zou willen opzoeken, ontbreken. Laat ik eens een stukje van de A nemen. Tussen de wel aanwezige trefwoorden aspirant en azalea (beide leenwoorden) kan ik de volgende gangbare woorden niet vinden: aspiratie, aspirine, assemblage, assertief, assistent, associatie, assurantie, asterisk, astronaut, astronomie, atelier, atheïsme, atheneum, atleet, atmosfeer, attaché, attenderen, attitude, attractie, attribuut, aubergine, audiëntie, auditie, aula, aureool, auspiciën, ausputzer, authentiek, autochtoon, autodidact, automaat, autoped, autonoom, autoriseren, autoriteit, avance, axioma. Nu kan men aanvoeren dat dat allemaal leenwoorden zijn. Daar kan ik tegen inbrengen dat de meeste woorden onder de A leenwoorden zijn en dat vele daarvan wel zijn opgenomen.

De B bevat minder leenwoorden. Ik neem een stukje B. Trefwoorden met het voorvoegsel be-, tussen beroep en bevredigen. Wel aanwezig zijn: beroerd, beroerte, berokkenen, berooid, berucht, beschaafd, bescheid, beschot, beschuit, beseffen, beslechten, beslissen, beslommeren, besteden, bestek, bestel, bestellen, betalen, betamen, beteuterd, betichten, betijen, betogen, betoging, bevallen, bevelen; niet aanwezig zijn: beroemd, beschadigen, beschikken, beschouwen, beschroomd, beschutten, beslag, besmeuren, besmuikt, bespieden, bestand, bestemmen, bestendig, bestieren, betuigen, betuttelen, bevestigen, bevorderen. Sommige van deze woorden staan wel in de grote De Vries. Waar Van Veen veel te veel lemma's heeft (27.000, terwijl 10.000 à 12.000 voldoende zou zijn) en veel te beknopte, staan er in De Vries/De Tollenaere nog steeds veel te weinig, al zijn ze meestal wel veel beter uitgewerkt.

● Ouderwetse inleiding

Mijn tweede punt van kritiek betreft de inleiding. Deze is door De Vries geschreven in een tijd dat er aan alle wetenschappelijke opleidingen gedegener historisch-taalkundig onderwijs werd gegeven en de opvattingen over welke woorden in een etymologisch woordenboek moesten worden opgenomen, verschilden van de huidige. De inleiding is ouderwets: te veel over ablaut, umlaut, grammatische wisseling en gerekte vocaal, terwijl die begrippen nauwelijks meer bekend zijn, en zeker voor een leek, maar ook voor de meeste neerlandici, niets verduidelijken. Verder geeft de inleiding te weinig informatie over leenwoorden (alleen bladzijde 16 en 17), terwijl er wel zo'n vier bladzijden onzin wordt verkondigd over zeer aanvechtbare klanksymbolische verklaringen en over het bosbedrijf met zijn omheiningen.

De Tollenaere hangt zelf modernere inzichten aan. Het was dan ook beter geweest als hij tevens de inleiding had bewerkt.

Desalniettemin is De Vries/De Tollenaere momenteel het beste etymologische woordenboek van het Nederlands. En de nieuwe versie ziet er, mooi gebonden en met een prettig aandoend lettertype ook veel aantrekkelijker uit dan zijn voorganger in pocketvorm. Qua prijs en qua kwaliteit een geduchte concurrent van Van Veen.

J. de Vries/F. de Tollenaere, Etymologisch woordenboek, Het Spectrum, 1991, f 37.50
A. Moerdijk/W. Pijnenburg/P. van Sterkenburg, Honderd jaar etymologisch woordenboek van het Nederlands, SDU, 's-Gravenhage 1990, f 49.90