Onze Taal. Jaargang 60

[p. 22]

Als een vis zonder fiets
Man- en vrouwbeeld in spreekwoorden

Riemer Reinsma

De vrouw is een weerhaan, de man is een aap; uit spreekwoorden kunnen we veel informatie putten over maatschappelijke vooroordelen en stereotypen. Daarom is het interessant spreekwoorden uit verschillende talen te vergelijken. In dit artikel gaat Riemer Reinsma na hoe mannen en vrouwen er afkomen in spreekwoorden uit het Frans, Duits, Engels en Nederlands: veel overeenkomsten maar toch ook een paar verschillen.

Als je afgaat op de vele spreekwoorden die mannen en vrouwen typeren en de verschillen tussen de seksen beschrijven, zou je bijna denken dat de vrouwenemancipatie volledig overbodig geweest is. Zo zijn er legio spreekwoorden die de man karakteriseren als onderopperhoofd van het gezin. De haan is de baas ... als de hen niet thuis is. Ongeveer even diplomatiek wordt de mannelijke onmacht verwoord in het Duits: der Mann führt das Regiment im Haus; aber was die Frau will, muss geschehen. In het Engels: wat de heer des huizes zegt, zeggen wij ook, maar wat de vrouw des huizes zegt, moet gebeuren (as the goodman says, so say we; but as the good woman says, so must it be). De Fransen zeggen het nog iets robuuster: wat de vrouw wil, wil God (ce que femme veut, Dieu le veut); en: wat een vrouw wil, staat in de hemel geschreven (ce que veut une femme, est écrit dans le ciel).

Verder is de man volgens het internationale idioom niet al te fraai van uiterlijk (maar dat geeft niet). Want wat een man meer heeft dan een aap is meegenomen. Dit spreekwoord schijnt alleen maar in het Nederlands voor te komen.

● Vrouwelijke trekkracht

De man is een soort wild beest dat niet buiten de beschavende invloed van een vrouw kan. Een man zonder vrouw is een paard zonder teugel. Age and wedlock tames man and beast (het klimmen der jaren en de huwelijkse staat temmen man en beest). Er is wat dat betreft een duidelijke asymmetrie in de relatie tussen man en vrouw. De vrouw heet een gunstige werking op de man uit te oefenen, maar andersom niet. De vrouw heeft de man niet eens nodig.

Integendeel, de vrouwen verschijnen in het idioom als onafhankelijke wezens die zich zonder man prima kunnen redden. Een vrouw zonder man is als een vis zonder fiets, zegt een Nederlands spreekwoord waarvan ook een Duitse en Engelse variant bestaan: eine Frau ohne Mann ist wie ein Fisch ohne Fahrrad; a woman needs a man as a fish needs a bicycle.

In het dagelijks leven oefent de vrouw een enorme invloed uit. Een onderrok trekt meer dan twee paarden. Nog complimenteuzer is het Duits met der Finger einer Frau zieht stärker als ein Paar Ochsen (de vinger van een vrouw trekt meer dan een paar ossen). Grappig dat alle idioom de invloed der vrouw uitdrukt in termen van trekkracht. Geduwd of getild wordt er nooit. Zelfs de trekkracht van een vrouwenhaar moet niet onderschat worden: een vrouwenhaar trekt meer dan een kabeltouw (of een marszeil), zegt een Nederlands spreekwoord. Iets minder geimponeerd door de trekkracht van vrouwenharen lijken de Duitsers. Volgens hen trekken drie vrouwenharen meer dan een hennepen touw (drei Frauenhaare ziehen stärker als ein hänfen Seil). Indrukwekkend, maar er gaat toch niets boven Nederlandse vrouwenharen.

Het is dan ook de vrouw die het gezin leidt: een huis zonder vrouw is een schip zonder stuur. La femme est la clef du ménage (de vrouw is de sleutel van het huishouden). Ein

[p. 23]

Haushalt ohne Hausfrau ist eine Laterne ohne Licht (een huishouden zonder vrouw is een lantaren zonder licht). Woeful is the household that wants a woman (wee het huis dat het zonder vrouw moet doen).

● Vrouw = gevaar

Voor een vrouw moet je als man op je hoede zijn. Wees altijd schouw voor het achterste van een ezel en het voorste van een vrouw. De achterkant van de vrouw lijkt minder bedreigend, blijkens de wat uitgebreidere Franse versie: pas op voor de voorkant van een vrouw, voor het achterste van een ezel en voor alle kanten van een monnik (il faut se garder du devant d'une femme, du derrière d'une mule et d'un moine de tous côtés). Ja, vrouwen zijn voor mannen even verderfelijk als kaartspel en drank: kaart, keurs en kan bederven menig man zegt het spreekwoord met een onheilspellende k-alliteratie.

Ook het Duits en Engels kennen de trits: Wein, Weiber und Würfelspiel verderben manchen, wer's merken will; dicing, drabbing (= naar de hoeren gaan) and drinking bring men to destruction. Het Frans ziet maar twee gevaren, de drank ontbreekt: qui entretient femme et dés, il mourra en pauvreté. Was de bedenker van het Franse spreekwoord naïef, of was hij geheelonthouder?

Het drietal ‘kaart, keurs en kan’ lijkt een beetje op het meer bekende trio ‘Wein, Weib und Gesang’, in het Nederlands gereduceerd tot wijntje en Trijntje. Van Kooten en De Bie introduceerden ooit de plat-Haags uitgesproken driedelige variant rozen, rumbonen en rode wijn. Een zegsvrouw deed mij kond van een door haar en een bepaalde vriendin gebezigde versie: geld, drank en lekkere kerels. Of dit laatste adagium in heel Nederland bekend is, weet ik niet. Een mooie variant is vervat in Achterhoeks dialect: toep'n, zoep'n, en op de proem kroep'n.

● Als het weer

Terug naar de gevaarlijke vrouw. Men zij als man vooral op zijn hoede voor huilende vrouwen. Engels: never trust a sleeping dog, a swearing Jew, a praying drunkard or a weeping woman. In alle moderne talen wordt gewezen op het gevaar van vrouwenlist: een vrouw is duizend mannen te erg. Frans: de vrouw is listiger dan de duivel (femme sait un art avant le diable). Duits: Frauenlist geht über alle List. Weiberlist übertrifft aller Welt Weisheit. Engels: vrouwen die streken hebben, hebben meer wijsheid dan mannen (women in mischief are wiser than men).

Het internationale idioom meldt ook wat minder aardige dingen over de vrouw. Ze is bedrieglijk, listig en wispelturig. Varium et mutabile femina, wisten de oude Romeinen al: de vrouw is een veranderlijk ding. Souvent femme varie, bien fol qui s'y fie, zeggen de Fransen (een vrouw is veranderlijk, gek is hij die op haar vertrouwt). Natuurlijk ontbreken de metaforen niet. Frauen und Pferde sind betrügliche Ware.

Er bestaat ook veel overeenkomst tussen vrouwen en wisselende weersgesteldheid: Frauengunst und Aprilwetter sind veränderlich. Frauen, Wind und Glück wechseln im Augenblick. De Fransen vergelijken de vrouw dan ook met het weer, de wind, fortuin en de schijngestalten van de maan: temps, vent, femme et fortune changent souvent comme la lune. Women are as wavering as the wind, aldus de Engelsen.

Die wind waait dan, als we de Duitsers en Engelsen mogen geloven, vooral des winters: Frauensinn und Winterwind wechseln geschwind. A woman's mind and a winter wind change oft.

Als een veer die door de wind wordt meegevoerd, zo is de vrouw: comme la plume au vent femme est volage. Een weerhaan, vinden de Duitsers en Engelsen: Frauen sind Wetterfahnen. A woman is a weathercock. Dons, vinden de Duitsers: Frauensinn und Flaum verfliegen wie ein Traum.

Ten slotte: vrouwen zouden weinig verstand hebben: lange haren, kort verstand; lange haren, korte zinnen. Buiten ons taalgebied wordt daar niet anders over gedacht: longs cheveux, courte cervelle; lange Haare, kurzer Verstand; women have long hair and short brains. Er is een Duitse variant die niet gaat over de lengte van het haar, maar over die van de kleren: lange Kleider, kurzen Verstand haben die Weiber bei uns zu Land. De restrictie ‘bei uns zu Land’ is lichtelijk vertederend als je ziet hoe eensgezind het Westeuropese idioom in dezen toch is.

● Cocktail der tijden

Wanneer ik al deze karaktereigenschappen probeer te overzien en er een beeld uit probeer te distilleren, kom ik op een paar vragen. Niet de vraag of je wel van de man of de vrouw kunt spreken - het antwoord daarop is genoegzaam bekend. Maar eerder de vraag: hoe komt het dat er zoveel meer spreekwoorden over de vrouw zijn dan over de man? Ik heb daar niet zo gauw een verklaring voor.

Een ander punt is of het genoemde idioom wel een homogeen totaalbeeld vormt van wat mannen en vrouwen over zichzelf en elkaar denken of gedacht hebben. Ik denk van niet.

• Verschillende tijdperken uit de cultuurgeschiedenis hebben hun sporen in ons man-vrouw-portret achtergelaten •

Ten eerste zit er in het geschetste vrouwbeeld een tegenstrijdigheid. Aan de ene kant wordt de vrouw als oppermachtig afgeschilderd, als degene die de beslissingen neemt. Maar ze is ook een veertje dat meedrijft met de wind.

Ten tweede lijkt het me waarschijnlijker dat verschillende tijdperken uit de cultuurgeschiedenis hun sporen in dit merkwaardige man-vrouw-portret hebben achtergelaten. Het vrouwbeeld in het idioom is een cocktail. Er is een scheutje negentiende-eeuwse mannenangst voor vrouwen: de vrouw als vamp, als sluwe verleidster. En een vleugje zeventiende eeuw: de tijd waarin althans de Nederlandse vrouw internationaal bekend stond om haar gelijkwaardigheid met de man en om haar onafhankelijkheid.