Onze Taal. Jaargang 60

[p. 19]

Het kastje van Barnabelle
Van woordenboek tot ‘allerlei’

Ewoud Sanders

Van merknaam tot soortnaam worden - dat is voor iedere producent een nachtmerrie. Het is ten minste één woordenboekmaker overkomen. Hij werd beroemd, een begrip, en zijn naam verwaterde tot een obscure aanduiding. Calepio draait er zich al een paar honderd jaar voor om in zijn graf.

Van Dale is een begrip, maar niemand zal zeggen ‘geef mij die Van Dale eens aan’ als eigenlijk de Grote Koenen wordt bedoeld, een Kramers Woordentolk of wie-weet-wat-voor-ander woordenboek. Uitgeverij Van Dale zou daar ook helemaal niet blij mee zijn. Het is voor fabrikanten een nachtmerrie als hun merknaam tot een soortnaam wordt. De producenten van aspirine, bakeliet, butagas, celluloid, hagelslag, linoleum, lysol, maggi, ranja, tl, vasaline of waxine, van de grammofoon of primus - ze hebben hier ooit allemaal slapeloze nachten van gehad, want ga maar na: stuur iemand om een flesje maggi, en tien tegen één dat hij thuiskomt met de vloeibare soeparoma van een concurrent.

● Monnikenwerk

Er bestaat één woordenboek dat deze schrikbarende transformatie van merknaam tot soortnaam heeft ondergaan. Erger nog: de soortnaam werd tot een begrip dat niets meer met het woordenboek te maken heeft.

De schrijver van dit woordenboek, Ambrogio Calepio, werd omstreeks 1435 nabij Bérgamo in Italië geboren, als oudste zoon van graaf Calepio. Hij werd priester en trad in 1458 toe tot de orde der Augustijnen. In 1466 trok II Calepino, zoals hij werd genoemd, zich terug in een klooster in Bérgamo om zich geheel aan de studie van het Latijn, Grieks en Hebreeuws te wijden. Hij wilde een taalgids voor de klassieke oudheid schrijven en pakte dit grondig aan. Hij bestudeerde Plato, Tacitus en de andere klassieken en werkte de eigentijdse woordenboeken systematisch door.

Op 5 juni 1498 ondertekende Calepino in Bérgamo een contract met uitgever Dionigi Bertocchi. Blijkbaar vond deze uitgever het een riskante onderneming, want volgens het Dizionario Biografico Degli Italiani werd afgesproken dat de familie Calepio de helft van de kosten op zich zou nemen in ruil voor een deel van de winst - een afspraak die de familie geen windeieren zou leggen. De oplage werd bepaald op zestienhonderd exemplaren en in 1502, na ruim 36 jaar stevig doorwerken, verscheen de eerste druk van het Ambrosii Calepini Bergomatis Dictionarium.

Het woordenboek was in het Latijn geschreven en combineerde taalkundige met encyclopedische informatie. Hoewel het geen paginanummers had en wemelde van de drukfouten, werd het een enorm succes. Tussen 1502 en 1509 werd het maar liefst negenmaal herdrukt. Calepino was nog jaren bezig met alle correcties en stierf kort nadat hij hiermee klaar was, eind 1509 of begin 1510.

● Begripsverwatering

De ijverige priester had nog een ander woordenboek op stapel staan, maar dit bleef onvoltooid. De broeders in het klooster hadden namelijk de handen al vol aan het bijwerken en uitbreiden van zijn eerste werk, dat uitgroeide tot hét Latijnse woordenboek van de zestiende eeuw. Niet alleen werd het tussen 1509 en 1520 nog eens vijftienmaal herdrukt, maar in 1533 verscheen bovendien de eerste vertaling in het Italiaans. Later werden steeds meer talen toegevoegd, en in 1590 verscheen in Basel een editie met niet minder dan dertien talen, waaronder Frans, Spaans en Duits.

Calepino's naam was tegen die tijd al een begrip. In 1534 - nog geen twee decennia na zijn dood - vermeldde een Frans naslagwerk calepin al in de betekenis ‘woordenboek in het algemeen’. De Italianen noemden ieder zwaar of groot woordenboek een calepino en met essere un calepino bedoelde men ‘vele talen kennen’. De Fransen gebruikten uitdrukkingen als ‘mettez ceci sur votre calepin’ voor ‘onthoudt het’, en ‘to bring anyone to his Calepin’ is een obscure Engelse uitdrukking voor ‘iemand tot de uiterste grenzen van zijn kunnen brengen’.

Nadat Calepino's woordenboek uiteindelijk in de laatste decennia van de achttiende eeuw in onbruik was geraakt, verwaterde de betekenis van calepin steeds meer. Kramers' Algemeene Kunstwoordentolk omschreef het in 1904 als ‘eene verzameling van woorden, aanteekeningen, uittreksels tot eigen gemak en gebruik, een allerlei (...) thans meestal: zakof aanteekeningenboekje’, en A. Kolsteren geeft in zijn Vreemde Woordenboek (1980) een vergelijkbare omschrijving.

Van hét standaardwerk in de zestiende eeuw, tot ‘een allerlei’ in de twintigste eeuw - Ambrogio Calepio draait zich er al honderden jaren voor om in zijn graf.