Onze Taal. Jaargang 60

[p. 16]

Onderlandse uitdrukkingen

Ludo Grégoire & Boudewijn Overduin

Bijna vier jaar na de publikatie van het artikeltje ‘Verhaspelingen van spreekwoorden en zegswijzen’ (Onze Taal oktober 1987) melden we ons - enigszins met het schaamrood in de oren - opnieuw bij de lezer. Excuses genoeg, maar daar zullen we de lezer niet mee vermoeien. Zoals in oktober 1987 aangekondigd werd, zullen we ons in dit artikel vooral richten op het creatieve aspect van de verhaspeling van spreekwoorden en zegswijzen. Bovendien zullen we proberen een indeling te maken. Als daarbij uitdrukkingen gebruikt worden die ons naar aanleiding van het vorige artikel zijn toegezonden, wordt een asterisk(*)

Abangezien wij van de lezer niet verwachten dat deze onze uiteenzetting van vier jaar geleden nog helder voor de geest heeft, zullen we daarvan de essentie - met het oog op het vervolg - allereerst weergeven.

Onopzettelijke verhaspeling van spreekwoorden en zegswijzen - in dit artikel meestal te zamen benoemd als uitdrukkingen - komt enorm veel voor. Opmerkelijk daarbij is dat de fout heel vaak noch door de zender noch de ontvanger wordt opgemerkt; de bedoelde boodschap komt bijna altijd ongestoord over:

1	Hij heeft er zich met een leien dakje van afgemaakt.
2	De vader is de wens van de gedachte.
3	Hij is van de wal in het schip geraakt.
4	Hij komt op de kouwe koffie thuis.
5	Je voelt je als een eend in een vreemd pakhuis.

Volgens onze analyse is deze ongestoorde betekenisoverdracht een gevolg van het feit dat het brein een uitdrukking hanteert als een kanten-klaar-pakketje. Zo'n ‘betekeniseenheid’ wordt moeiteloos begrepen als de sleutelwoorden (kunnen) kloppen,

6	Hij heeft bij de KNVB veel in de pap te brokkelen.

of als de klank van het incorrecte woord niet te veel afwijkt:

7	Hij loopt op zijn achterste tenen.

In onze benadering van de verhaspeling van uitdrukkingen hebben we ons bewust een aantal beperkingen opgelegd: ze moeten daadwerkelijk in het taalverkeer gebruikt zijn, ze mogen niet opzettelijk geconstrueerd zijn, en ze moeten een glimlach te voorschijn kunnen roepen. In het geval dat aan deze voorwaarden voldaan is, wordt het predikaat ‘Onderlandse uitdrukking’ toegekend.

● Gedocumenteerd

Bij de meeste van onze Onderlandse uitdrukkingen staat de naam van de zender vermeld en de datum waarop de uitdrukking gebruikt is. Waar het gaat om bekende Nederlanders, kan leedvermaak al invulling geven aan de voorwaarde dat de uitdrukking amusementswaarde moet hebben.

8	Dat is des Kern Pudels. Marcel van Dam, Vara's ‘In de rode haan’ 08.12.84
9	Hiermee legt u eigenlijk de plek op de zere wonde.

Dr. Tjiam, dermato-veneroloog te Rotterdam in gesprek met Karel van de Graaf 19.11.84

*10	Met onwillige honden is het slecht kersen eten.

De heer Harmsen, voorzitter Ajax, over dwarsliggende Van Basten okt.87

Voor de leesbaarheid van dit artikel zullen de namen en de data weggelaten worden, tenzij het om een bekende Nederlander gaat.

● Spontaan

Onderlandse uitdrukkingen vormen een levend deel van onze taal. Ze zijn en worden niet opzettelijk geconstrueerd. Er zijn talloze voorbeelden van geconstrueerde verhaspelde spreekwoorden en zegswijzen. In ons vorige artikel zijn in dit verband de auteurs Marten Toonder en Kees van Kooten genoemd.

Zij bevinden zich echter in goed gezelschap. Gerd de Ley maakte twee aardige boekjes van dergelijke varianten op spreekwoorden en zegswijzen: Eeuwig duurt het langst (Helmond B.V. - Helmond 1981) en De aandeelhouder wint (Fontein B.V. - Baarn 1988). De erin opgenomen ‘uitdrukkingen’ zijn amusant, maar ze kunnen het predikaat ‘Onderlands’ niet verkrijgen. Ook de door Gerd de Ley gebezigde subtitel verspreekwoordenboek dekt onzes inziens geenszins de lading. (‘Verbeter de wereld, begin voor u zelf’ - Toon Verhoeven; ‘De liefde van de man gaat door de maagd’ - Rinus Ferdinandusse)

[p. 17]

● Amusementswaarde

De existentie is ten principale zinloos. Maak er dus het beste van. Humor houdt ons staande. Net zoals liefde, wetenschap, kunst, de natuur...

11	Met een mug op een olifant schieten.
12	Dan kun je wel op elke wond zout leggen.
13	Ik kan er geen staart aan vastknopen.
14	Als dat gebeurt, is het hek zoek.
15	Jullie lopen hier zeker de vloer niet plat.

● Groepen

Het indelen in groepen heeft - zoals zo vaak - iets kunstmatigs. Op basis van constante factoren worden vijf groepen voorgesteld; zeer creatieve Onderlandse uitdrukkingen blijken echter in meer dan één groep geplaatst te kunnen worden.

Meervoudige boodschap

Kenmerk van creativiteit is dat er iets nieuws ontstaat. Veel verhaspelingen van uitdrukkingen blijken na analyse van de inhoud twee, soms meer boodschappen op een buitengewoon vloeiende wijze met elkaar te combineren.

16	Heel wat sollicitatiebrieven worden op een kattebelletje geschreven.

In deze Onderlandse uitdrukking wordt met enige minachting geoordeeld over de kwaliteit van de sollicitatiebrieven: op een achternamiddag geschreven en met de allure van een kattebelletje.

1	Hij heeft er zich met een leien dakje van afgemaakt.

Het zich er met een Jantje van Leiden van afmaken ging kennelijk erg gemakkelijk.

17	We moeten eerst zorgen dat onze eigen glazen schoon zijn.

Staatssecretaris Ploeg 12.11.84 Als ons eigen straatje niet schoon is, gooien we onze eigen glazen in.

18	Ja, nu zit je met je mond vol gebakken peren!

Je weet niet veel meer te zeggen, maar dat heeft tegelijkertijd onaangename gevolgen.

19	Je moet geen slakken op zout water zoeken.

Op elke slak zout leggen is nog tot daar aan toe maar daarbij voortdurend uitvluchten zoeken geeft geen pas.

20	Ik wil voor die mensen wel een potje breken.

Die mensen hebben twee keer krediet: ze kunnen een potje breken en de spreker is tegelijkertijd bereid een lans voor ze te breken.

21	Ik moest even mijn gal luchten.

Het gemoed zit kennelijk vol onaangename gevoelens.

*22	Ik heb groot respect voor de vissers die op pad zijn in weer en ontij.

's Nachts op pad(!) om te vissen en dan ook nog slecht weer.

Dubbelop

Bij deze tweede groep van Onderlandse uitdrukkingen is sprake van een vorm van tautologie; de zender verstrengelt twee (of meer) uitdrukkingen van min of meer gelijke of aanverwante betekenis met elkaar. Uit het voorbeeld kan afgeleid worden dat dit veelal gebeurt om de boodschap kracht bij te zetten. De verweving is vaak dermate kunstig dat je goed moet nadenken om de oorspronkelijke uitdrukkingen te kunnen benoemen.

3	Hij is van de wal in het schip geraakt.

(van de wal in de sloot raken; het schip ingaan; tussen de wal en het schip terechtkomen)

23	Hij trok er zich geen laars van aan.

(geen snars/zier van aantrekken; aan zijn laars lappen)

4	Hij komt op de kouwe koffie thuis.

(van een kouwe kermis thuiskomen; op de koffie komen)

5	Je voelt je als een eend in een vreemd pakhuis.

(een vreemde eend in de bijt; als een kat in een vreemd pakhuis)

6	Veel in de pap te brokkelen hebben.

(een vinger in de pap hebben; iets in de melk te brokkelen hebben)

24	Ik verwacht dat het hier in Twente weer snel ouwe koek wordt.

Voetbaltrainer Kees Rijvers, radio 1 31.10.86

(ouwe jongens krentenbrood; koek en ei)

25	Het sloeg in als een bom bij heldere hemel.

(inslaan als een bom; als een donderslag bij heldere hemel)

*26	Je weet het, stank is 's werelds loon.

(stank voor dank; ondank is 's werelds loon)

13	Ik kan er geen staart aan vastknopen.

(iets heeft kop noch staart; geen touw aan vast kunnen knopen)

15	Jullie lopen hier zeker de vloer niet plat.

(over de vloer komen; de deur platlopen)

*27	Nu moet je je beste beentje laten zien.

(beste beentje voorzetten; je van je beste kant laten zien)

Omkering

Bij de groep van omkeringen zijn alle sleutelwoorden aanwezig maar staan ze niet in de juiste volgorde. Dit illustreert eens te meer dat het om de gecommuniceerde totale betekenis gaat. Bij elke andere willekeurige zin waarmee dat gedaan zou worden, ontstaat onzin. Bijvoorbeeld: Piet raakte van de weg - De weg raakte van Piet. Zo niet in Onderlands:

2	De vader is de wens van de gedachte.
28	Dat pak van Hilbert werkte als een lap op een rooie stier. Leen Pfrommer EK 1983
29	Oude wijn in nieuwe zakken.
*30	Je kunt geen handen met ijzer breken.
31	De ketel verwijt de pot dat hij zwart ziet.
32	Waar vuur is is rook.
33	Is de kool het sop wel waard?

Het is waarschijnlijk dat deze veelvoorkomende omkeringen een gevolg zijn van het feit dat de spreker de herkomst van de uitdrukking niet kent: 2, 29, 31, 33. In sommige gevallen mag zelfs gesproken worden over aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid: 8. Honderd procent zekerheid in dezen geldt voor de uitdrukkingenparen:

34	Iemand een riem onder het hart steken.
34a	Iemand een hart onder de riem steken.
35	Loontje komt om zijn boontje.
35a	Boontje komt om zijn loontje.

Gelijksoortige kwaliteit

Bij een volgende groep van Onderlandse uitdrukkingen heeft de spreker een gelijksoortige kwaliteit in gedachte, welke tot de verhaspeling leidt. Bij het verhaspelde woord is sprake van

[p. 18]

een gelijksoortig materiaal, een gelijksoortige activiteit, een gelijksoortige plaats, een gelijksoortig onderwerp of iets anders dat lijkt op het correcte woord.

36	Daar kan ik geen garen van spinnen.

(garen/touw; spinnen/aan vastknopen)

3	Hij is van de wal in het schip geraakt.

(schip/sloot)

24	... weer snel ouwe koek wordt. (krentenbrood = koek)
37	Er zit een angeltje onder het gras. (angeltje/addertje)

Soms is de gelijksoortigheid wel zeer creatief:

38	Hij kreeg een laken van eigen broek. BRT-commentator, halve finale Flushing Meadow 12.01.85

Bedoeld was: hij kreeg een koekje van eigen deeg. De uitdrukking die roet in het eten gooide, is: van hetzelfde laken een pak krijgen. Wellicht speelt ook de uitdrukking ‘hij kreeg een pak voor zijn broek’ een rol. Bovendien is nog sprake van een omkering. Desondanks is de boodschap ondubbelzinnig.

Logische combinatie

Sommige Onderlandse uitdrukkingen ontlenen hun bestaansrecht aan een logische combinatie met een van de sleutelwoorden.

39	Water op het vuur gooien. (om te blussen werkt water beter dan olie)
40	Hij heeft zijn visjes op het droge.
3	Hij is van de wal in het schip geraakt.
41	Jij bent nogal zwaar op de maag.
42	Plotseling bleek dat hij het achter z'n mouwen had.
43	Ik steek mijn mening niet onder stoelen of tafels.
44	Ik ben niet van vandaag of gisteren.
45	De handschoen in de ring werpen.

● Verzamelen

Onderlandse uitdrukkingen zijn een zeer levend en zeer frequent voorkomend deel van het taalgebruik; het rode potlood is uit den boze. In dit verband is het een vermeldenswaardig feit dat onze verzameling schoksgewijs tot stand is gekomen. Dit is waarschijnlijk het gevolg van het gegeven dat de betekenisinhoud ongestoord overkomt en dat de verhaspeling veelal noch door de zender noch door de ontvanger opgemerkt wordt. In de weken dat we bewust met de Onderlandse uitdrukkingen bezig waren, konden we de ene na de andere verhaspeling noteren; in perioden met andere besognes merkten we er nauwelijks een op. De data van gebruik bewijzen dat.

Kennelijk is het nodig je brein in te stellen op de analyse van correctheid van elke uitdrukking die gebezigd wordt.

Een tweede vermeldenswaardig feit is dat enkele Onderlandse uitdrukkingen door meerdere inzenders vermeld zijn. Hiermee werd een eigen waarneming bevestigd. Sommige Onderlandse uitdrukkingen zijn kennelijk onontkoombaar. We wagen ons derhalve aan de voorspelling dat behalve uitdrukking 34 nog meer Onderlandse uitdrukkingen het tot Nederlands spreekwoord of Nederlandse zegswijze zullen schoppen. In dit artikel zijn zeker enkele serieuze kandidaten te vinden.

Een derde - weinig belangrijk maar wel amusant - facet van het verzamelen van verhaspelingen hangt samen met de noodzaak om de Onderlandse uitdrukking zodra die gebezigd wordt te noteren. Doe je dat niet, bijvoorbeeld omdat je hoogmoedig meent het voorbeeld wel te kunnen onthouden, dan zul je merken dat je er zelfs korte tijd later met geen mogelijkheid meer op kunt komen. Op zichzelf is dat logisch, tenminste als onze theorie over de ongestoorde betekenisoverdracht klopt.

● Toegift

Bij deze schotelen we u nog een rijtje Onderlandse uitdrukkingen voor. De bedoeling hiervan is voldoende opmaat te geven voor de afronding van dit artikel.

46	Ik denk ook niet datje 't van de klok af moet schreeuwen.
47	Die tellingen van kieviten leveren aantallen op waar je met een korreltje zout naar moet kijken. De heer Niessen, Hier en Nu radio 27.03.85
48	Jan Wessels was als een speer uit een boog weg. Mart Smeets, Start Elfstedentocht 21.02.85
*49	Hij hinkte op twee benen.
*50	Dat gaat erin als gesneden koek.
*51	Het is maar een speldeprik in een hooiberg.
*52	Dat is het puikje van de zalm.
53	Het zijn niet allemaal jongens van koek en ei.
54	De V&D-medewerkers zijn gisteren van een koude douche thuisgekomen.
55	Ik heb geleerd om in het openbaar bestuur geen losse flodders op te laten. Eelco Brinkman, Den Haag Vandaag 20.03.86
*56	Voordat alles in kannen en kruiken is, zal er nog heel wat water in de wijn stromen.
57	Op zijn werk wordt hij op handen en voeten gedragen.
58	De zaal werd heel stil; je kon een muis horen vallen. Programma ‘Tineke’ 06.05.87
*59	Muggen op laag water zoeken.
60	We moeten het ei niet opnieuw uitvinden.
61	Die lopen ook achter elke wind aan.
*62	Hij heeft een leven als een prins in het water.
*63	We moeten proberen een vinger tussen de deur te krijgen.

● Boekje

Al in 1984 is het idee opgevat om een verzameling van Onderlandse uitdrukkingen in boekvorm uit te brengen. Niet al te hoogdravend, nee, u kent ze wel die aardige goedkope weggeefboekjes die naast de kassa liggen, zo meestal vanaf begin november. Zeven jaar later zou bij uitstek de tijd rijp kunnen zijn. De eerste versie van het manuscript is nagenoeg gereed. We willen echter eerst afwachten hoe u reageert op dit tweede artikel. Is zo'n boekje een goed idee? Hebben we belangrijke aspecten van de Onderlandse uitdrukking over het hoofd gezien? Heeft u nog meer aardige voorbeelden van levensechte verhaspelingen van spreekwoorden en zegswijzen voor ons? Als wij van deze en eerdere reacties gebruik maken, zullen wij vanzelfsprekend een eervolle vermelding in het boekje - zo het er komt - opnemen.