Onze Taal. Jaargang 60

[p. 14]

Wantzinnen
Mag het ietsje minder zijn?

Marcel Lemmens - docent Rijkshogeschool, Opleiding Tolk-Vertaler, Maastricht

Jan Kuitenbrouwer beschrijft in Turbotaal (1987, blz. 14) de volgende vorm van kromspraak:
‘Qua is een van de bekendste voorbeelden. “Wat zullen we doen qua inrichting?” is grammaticaal nog juist gebruikt, maar “ik ben niet geïnteresseerd, qua kunst”, is kromspraak. Trek het u niet aan, het mag. Want en wegens zijn een soortgelijk geval. Zeg niet: “Kees is ontslagen omdat hij altijd dronken is”, zeg: “Kees is afgevoerd, want altijd dronken”.’
Over een dergelijk gebruik van want gaat dit artikel.

Het fenomeen van verkorte want-zinnen lijkt steeds vaker voor te komen. Zo stond in De Volkskrant van 1 december 1990 de volgende zin:

En dan is haar man nog zeer ingewijd in de Nederlandse samenleving, want docent bij de Hogeschool van Amsterdam.

Kuitenbrouwer gebruikt in zijn boekje zelf de volgende zin (ironie?):

Geen Nederlandse tv-presentator spreekt zo goed Engels als de amper twintigjarige Linda de Mol (Adam Curry telt niet mee want Amerikaanse pa) ... (1987, blz. 43)

Tijdens de uitzending van NOS-Laat op 18 december 1990 zei Pieter de Vink:

Frankrijk is berucht want recordhouder...

Taalvirtuoos Adriaan van Dis zei op 13 maart tegen zijn gast E. de Kuyper:

U was blij dat u geen vader had, want gestorven toen u een jongetje was.

En tijdens de reportage van de viering van Koninginnedag 1991 noemde een van de verslaggevers West-Gelderland

... een gebied dat berucht is bij veel automobilisten, want veel files.

Het is interessant dat deze vorm niet beperkt blijft tot het Nederlands.

Onlangs kwam ik in een artikel van The Guardian Weekly (4-11-90) een soortgelijke reductie tegen in een Engelse zin met because:

The most significant, because most enduring news about the European Community last weekend did not, as a matter of fact, come from Rome.

Vergelijkbaar is het gebruik van as in de volgende zin, die komt uit een persoonlijke brief van een Engelse kennis:

... but this is deadly secret as not yet official, ...

Ook in het Frans (parce que) en het Duits (weil) komt het voor:

En effet, certaines [porties du Louvre] sont peu visitées parce que trop éloignees; ... (uit: L'Express)

Umweltfreundlich weil Plantagenholz. (tekst op een Duitse snijplank bij V&D)

● Normatief beoordeeld

De Algemene Nederlandse Spraakkunst (1984, blz. 1161) wijdt een korte paragraaf aan het gebruik van want in dit soort constructies en zegt:

‘Slechts bij uitzondering kunnen (ten hoogste twee) woorden of groepen door want worden verbonden. Deze nevenschikkingen zijn niet voor iedereen aanvaardbaar. Het gaat vooral om adjectieven, bijv.:

(1) goede want dure sigaren

(2) Dit is minder bekend, want minder langzaam.

(3) Hij werkt langzaam, want uiterst nauwkeurig.’

Ook de grote Van Dale verschaft ons enig inzicht:

‘2. soms met explicatieve bet., zoveel als immers: een belangrijk kunstenaar, want een groot vernieuwer was ook Cézanne.’

Het feit dat de ANS toevoegt ‘niet voor iedereen aanvaardbaar’ en dat Van Dale het woord ‘soms’ gebruikt, geeft al aan dat de constructie ietwat vreemd is. Interessanter is echter dat er in de door mij gegeven Nederlandse voorbeelden geen sprake is van nevenschikking zoals beschreven in de ANS. Het enige voorbeeld dat er een beetje bij in de buurt komt, is ‘Frankrijk is berucht want recordhouder’. Hier hebben we echter niet te maken met twee bijvoeglijke naamwoorden (of met twee zelfstandige naamwoorden, zoals het voorbeeld in Van Dale), maar met een bijvoeglijk naamwoord en een zelfstandig naamwoord. In onze vreemdtalige voorbeelden vinden we wel echte nevenschikking, met uitzondering van het Duitse voorbeeld (‘Umweltfreundlich weil Plantagenholz’). Het gebruik van want in het volgende voorbeeld (De Volkskrant, 10-3-91) zou voor de ANS en Van Dale waarschijnlijk ook acceptabel zijn:

Naast deze coalitie met een bleke, bangelijke PvdA lijkt D66 al gauw behoorlijk links (milieu). En wordt dan de ide-

[p. 15]

ale, want meest nabije en ook nog prettig betegelde vluchtheuvel.

● Bekende wending

Maar waarom worden verkorte want-zinnen gebruikt? We hebben gezien dat de ANS hier niets over zegt. Wellicht worden onderwerp en persoonsvorm vaak weggelaten uit het oogpunt van efficiëntie: de context laat de elliptische vorm toe. De volgende vraag is waarom dit juist bij zinnen met want gebeurt. Mijn vermoeden is dat de constructie ontstaan is naar analogie van verkorte bijzinnen met andere voegwoorden, zowel nevenschikkende als onderschikkende. De nevenschikkende voegwoorden en, maar en dus laten bijvoorbeeld in veel gevallen wel (echte) samentrekking toe:

-	Hij is oud en nog steeds vitaal.
-	Hij is oud, maar nog steeds vitaal.
-	Hij is te oud, dus overbodig.

In deze voorbeelden gaat het om nevenschikking van twee bijvoeglijke naamwoorden, die waarschijnlijk niemand vreemd zal vinden. Worden deze voegwoorden echter gebruikt om twee verschillende woordsoorten aaneen te schakelen, zoals in ‘Frankrijk is berucht want recordhouder, dan is dit voor menigeen onacceptabel. (‘Frankrijk is berucht en recordhouder’?) Toch zijn er zinnen te bedenken waarin bijvoorbeeld de nevenschikkende voegwoorden en of dus worden gebruikt om een samengetrokken vorm met een niet-identiek element te verbinden, net als bij de verkorte want-zinnen. De volgende zinnen zijn wellicht acceptabeler dan de want-zinnen aan het begin van dit artikel:

-	Hij is natuurkundige en deskundig op het gebied van supergeleiding.
-	Hij is toxicoloog, dus deskundig op het gebied van vergiften.

Als we in het tweede voorbeeld want gebruiken in plaats van dus, dan wordt de zin voor velen waarschijnlijk een stuk minder acceptabel:

-	Hij is deskundig op het gebied van vergiften, want toxicoloog.

Onderschikkende voegwoorden waarbij weglating van onderwerp en persoonsvorm in de bijzin dikwijls geen problemen oplevert, zijn bijvoorbeeld hoewel, mits en indien:

-	Het eten, hoewel koud geworden, smaakte haar uitstekend.
-	Hoeden, mits fier gedragen, veranderen de blik op de wereld.
-	Druk op een toets indien gereed.

Er dient wel opgemerkt te worden dat hier geen sprake is van echte samentrekking, aangezien de weggelaten persoonsvorm van de beknopte bijzin een andere is dan in de rompzin. Het is echter juist dit aspect dat vergelijking met verkorte want-zinnen relevant maakt, omdat in de meeste voorbeelden die aan het begin gegeven zijn, de want-zin ook een andere persoonsvorm zou moeten hebben dan de rompzin (‘Adam Curry telt niet mee want [hij heeft een] Amerikaanse pa’).

Het gebruik van analoge nevenschikkende en onderschikkende constructies in het Engels, Frans en Duits, met voegwoorden als if, si, en ob, zou ook de verklaring kunnen zijn voor de de zinnen met because, as, parce que en weil.