Onze Taal. Jaargang 60

Citaatinbeddingen

F. Jansen

De heer Jellema doet mooie observaties over citaatinbeddingen (dat is de wijze waarop een citaat ingeleid of afgesloten wordt) in de sportjournalistiek. Omdat het bestaan daarvan anderen ook al was opgevallen, wilde de redactie er een artikel over schrijven. Een eerste versie daarvan bracht aan het licht dat in de boezem van de redactie meningsverschil bestond over de toelaatbaarheid van sommige constructies. Reden genoeg om het onderwerp aan de lezers voor te leggen.

‘Lezer, dit ben ik niet!’ Wie citeert, heeft als eerste verantwoordelijkheid duidelijk te maken dat het geciteerde niet aan hem toegeschreven moet worden. Daartoe dienen de aanhalingstekens. Aanhalingstekens zijn voldoende als de tekst een interview bevat met één persoon. Het volgende knipsel is illustratief voor de standaardopbouw van een alinea waarin geciteerd wordt: eerst beweert de journalist iets en het citaat dient als ondersteuning daarvan.

[p. 11]

Het citaat loopt maximaal tot het einde van de alinea. De volgende alinea begint weer met een zin van de journalist. Af en toe wordt het citaat over twee alinea's uitgesmeerd. De meeste kranten sluiten dan de oude alinea af en openen de volgende opnieuw met aanhalingstekens:

● Zeurteksten voorkomen

Soms heeft de lezer behoefte aan meer duidelijkheid. In de volgende gevallen is veel (te veel?) kennis van de sportwereld nodig om te weten wie van de genoemde personen geciteerd wordt:

Schrijvers komen aan die behoefte tegemoet door aan te geven wie de geciteerde bron is. Dat kan gebeuren door simpelweg de naam te geven, gevolgd door een dubbele punt: Mevrouw X: ‘...’ Een variant is na het sluiten van de aanhalingstekens te vervolgen met, aldus X. Deze laatste formule heeft als voordeel dat de volle aandacht op het citaat komt te liggen. Uiteraard is de formule niet goed mogelijk als de geïnterviewde nog niet geïntroduceerd is. Beide varianten komen nogal kaal, zakelijk of ambtelijk over. Veel schrijvers breiden daarom de naam uit met een inbeddend werkwoord: Hij zei: ‘...’, of vervolgen het citaat met ‘...’, zei hij. Maar het voortdurend inlassen van hij zei en zei hij levert een zeurtekst op, niet ongelijk aan de zegtie's en zeggikweers in een roddelgesprek.

Al sinds het begin van de vorige eeuw zoeken schrijvers hun toevlucht tot een andere mogelijkheid: het variëren van het inbeddende werkwoord. Professor CA. Zaalberg verzamelde tientallen voorbeelden uit oudere literaire werken en kranten, die hij ons gul ter beschikking stelde. Uit zijn materiaal blijkt dat er drie types bestaan: spreekwerkwoorden, interpretatiewerkwoorden en werkwoorden die een begeleidende handeling uitdrukken.

● Spreekwerkwoorden

Bij de gewoonste spreekwerkwoorden heeft de auteur een ander woord voor zeggen gekozen, zoals opmerken, vinden of vervolgen. Dit type vinden we al frequent in de Russische literatuur uit het begin van de negentiende eeuw. Op zichzelf valt er niets op aan te merken. Veel auteurs kiezen echter een werkwoord dat een bijzondere manier van zeggen weergeeft, zoals gillen, schreeuwen en fluisteren. Dit subtype komt vooral in kinderboeken voor. Dat is logisch omdat kinderboeken veel spannende situaties en emotionele hoogtepunten bevatten. Toch strooit men vaak zo overdadig met spreekwerkwoorden dat de dialogen rechtstreeks uit de dierentuin lijken te komen. Zie de volgende voorbeelden:

Maar ook bij spaarzaam gebruik heeft dit subtype het nadeel dat de nadruk te zeer op de wijze van zeggen komt te liggen, en dat leidt maar af van de inhoud. Gelukkig bestaan er nog twee alternatieven.

● Interpretatiewerkwoorden

Een bruggetje naar het volgende type vinden we in AD Sportwereld (17-4-90):

1 ‘Natuurlijk worden we geen kampioen’, (ver)oordeelde Hans van Breukelen na de zoveelste wanvertoning.

De lezer mag kiezen. Is het oordeelde, dan is dit nog een voorbeeld van een spreekwerkwoord. Kiest hij veroordeelde, dan drukt de citaatinbedder de bedoeling van de gespreksbijdrage uit, althans volgens de journalist. Een duidelijker voorbeeld is sussen:

2 ‘Hij vergeet 't’, suste zusje. (T. Naeff)

Het is duidelijk wat de schrijvers van 1 en 2 voor ogen stond; toch zullen de zinnen sommige lezers vreemd in de oren klinken. Wat kan daarvan de oorzaak zijn? Ik denk dat dat komt doordat oordelen in grammaticaal opzicht een heel ander werkwoord is dan veroordelen. Beide kunnen wel een lijdend voorwerp bij zich krijgen, maar bij oordelen moet dat de inhoud van het oordeel weergeven, bij veroordelen juist de persoon die veroordeeld wordt. Net zo kun je wel iets sussen, maar dan slaat iets altijd op de zaak die gesust wordt, nimmer op de woorden waarmee gesust wordt. Om duidelijk te maken welke functie het citaat

[p. 12]

heeft in de inbeddende zin, moeten we een hervattend woordje toevoegen: zo veroordeelde....., zo suste zusje.

Veel schrijvers springen bovendien nog creatief met de interpretatie-werkwoorden om:

3	‘Fijn, 'k zal de begroting nog 'ns nazien...’, schoof hij z'n tegenkanting op de lange baan. (Zoetmulder)
4	‘Als er nog nieuwe varianten komen, willen we daarover denken’, zette Van der Nat de deur op een kier. (Leidsch Dagblad 1988)

Veel lezers zullen deze zinnen mallotiger vinden dan de voorgaande: het kost hun moeite om het inbeddende werkwoord op het geciteerde te betrekken. Dat neemt niet weg dat deze constructies voor journalisten een ietwat dubieus voordeel hebben.

Heeft Van der Nat in 4 zelf duidelijk gemaakt dat hij de deur op een kier zette? Of is dat een interpretatie van de journalist? De lezer mag het zelf uitmaken, maar de journalist blijft buiten schot. De functie van dit type citaatinbedder blijkt het duidelijkst uit het volgende knipsel, waarin het citaat ‘gezet’ is in een wel zeer opgerekte interpretatieve context.

Met de citaatinbedder was hij... suggereert de journalist dat zijn interpretatie rechtstreeks uit het citaat voortvloeit. Of Van Breukelen het daarmee eens is, weten we niet. We kunnen ook alleen maar vermoeden wat zijn werkgever PSV ervan vindt. Zou dit niet, naast variatiebehoefte (waaraan in een kletsverhaal sowieso meer behoefte bestaat), een verklaring kunnen zijn voor de hoge frequentie van interpretatieve citaatinbedders in de sportjournalistiek? Nergens anders spelen interviewer en geïerviewde zoveel een-tweetjes, in geen andere tak van de journalistiek worden zoveel opzetjes via de krant gegeven, en bestraffen werkgevers ondubbelzinnige uitspraken met boetes van 10.000 gulden.

● Begeleidende handelingen

Eerst enkele voorbeelden van het derde type:

5	‘Zóo ... zóo’, knikte Pietje, die dat wel een wijzen en goeden maatregel vond. (Carry van Bruggen)
6	‘Ik ben in 't wit’, wees ie trotsch op z'n borstrok. (M.J. Brusse)
7	‘Gebeld? Ik?’ kleurde Mientje. (Top Naeff)

In alle drie de gevallen drukt het werkwoord een handeling uit die de spreker tijdens het uitspreken van het citaat uitvoert of die hem overkomt. Waarschijnlijk zullen enkele lezers ook bij deze voorbeelden een lichte irritatie voelen. Ik ga ervan uit dat die bevreemding van 5 tot 7 toeneemt. De verklaring daarvoor is dat in 5 de relatie tussen spreken en knikken vastligt (denk maar aan ‘jaknikken’), maar in 6 en vooral 7 niet conventioneel is. Er zijn auteurs die zich nog meer vrijheden veroorloven:

8	‘De Bacchides! de Bacchides!’ klapten de tweelingen zegevierend in de handen. (Couperus)
9	‘En dat vind ik werkelijk vreselijk’, legde hij zijn hoofd nog maar eens in de armen, terwijl (...) (Leidsch Dagblad 1987)
10	‘Dat gaan we vaker doen’, hebben de onderzoekers elkaar aangestoten. (NRC Handelsblad 1987)

Ook dit type vinden we in Russische literaire teksten, waarop Blokker met 11 en 12 een toespeling maakt in zijn column ‘Zwevende Zielen’ in de Volkskrant (29-8-89):

11 ‘Maar wat zeg jíj dan?’, keek Tsjitsjikov boereslim uit zijn oogjes.

12 ‘Maar ik héb al een baan’, blies Wiegel zijn rook weg.

en, als klap op de vuurpijl,

13	‘Hoera!’, zwaaide hij met zijn paraplu. (uit een krant van 50 jaar geleden)

Zijn de laatste zinnen al bizar, Potgieter beschrijft het onmogelijke in

14	‘Als mijn zuster niet wist... wie mijn veldbloem is’, kust haar Reinier het blozende gezicht.

Doet Reinier het tussen de aanhalingstekens, of kon hij werkelijk tegelijk kussen en praten? In ieder geval nadert de ‘snelle’ stijl hier zijn natuurlijke grens. Het is niet moeilijk een voorbeeld te bedenken van een onmogelijke citaatinbedder. Naast de ‘snelle’ zin 15 kunnen we immers een nog snellere variant 16 verzinnen, waarin de inbeddende zin zwijgt over de spreker en dadelijk het effect van het citaat op anderen weergeeft:

15	‘Koppen dicht!’ kreeg de leraar de klas stil.
16	‘Koppen dicht!’ hielden de leerlingen zich koest.

Zin 16 maakt zo'n grote sprong dat hij onduidelijk wordt. De zin is onaanvaardbaar omdat de geciteerde en het onderwerp van de inbedden-de zin naar dezelfde persoon moeten verwijzen.