Onze Taal. Jaargang 60

[p. 25]

Woorden kiezen
Informaticatermen: hoe moet het heten [6]

Cees Kleinveld - voorzitter subcommissie Nederlandstalige informatica-terminologie NNI/BIN

Normaliseren is onder meer het tegengaan van overbodige verscheidenheid. Op het gebied van taal houdt dit taalverarming in, omdat het aantal synoniemen wordt beperkt. Aan de andere kant wordt de taal ook verrijkt. Nieuwe dingen brengen nieuwe woorden mee.

Zoals eerder beschreven, werken het Nederlands Normalisatie-instituut (NNI) en het Belgisch Instituut voor Normalisatie (BIN) aan een praktische, bruikbare, Nederlandstalige norm voor informaticatermen die aansluit bij bestaand taalgebruik. Elke term is voorzien van een duidelijke definitie. Geen vulling voor de boekenkast, maar een norm die dagelijks gebruikt moet worden. Waar Engelse woorden ingeburgerd zijn geraakt, wordt geen poging meer gedaan om een Nederlandse tegenhanger te vinden (computer, printer, record, joystick). Is een Nederlands woord gangbaar naast een (verbasterd) Engels woord, dan gaat de voorkeur uit naar het Nederlands (aanmelden versus aanloggen, afdrukken versus printen).

● Nieuwe wijn in oude zakken

Een nieuw begrip vereist ook iets nieuws in de taal. In het eenvoudigste geval wordt een bestaand woord opgetuigd met een nieuwe betekenis. Een voorbeeld is koude start. Voorheen was deze term alleen te vinden in het instructieboekje van de auto, nu komt deze ook voor in computerland, met als betekenis: ‘het opnieuw opstarten van een computer, waarbij in het geheugen geladen programma's en gegevens worden gewist’. In deze definitie is programma een voorbeeld van hetzelfde verschijnsel.

Hoe je ook denkt over een dergelijke betekenisuitbreiding: de woordkeuze blijft een aangelegenheid binnen het Nederlands. Het is op zichzelf ook geen vreemd verschijnsel. Er zijn veel woorden die nu iets anders of meer betekenen dan vroeger.

Twee voorbeelden:

•	Postvak (mailbox, electronic mailbox) Def: gecomputeriseerde opslagfaciliteit bestemd voor elektronische post. [ISO]
•	Prikbord ((electronic) bulletin board) Def: elektronisch opslaggebied dat dient voor het uitwisselen van gegevens, per modem kan worden benaderd en waartoe verscheidene gebruikers toegang hebben.

● Woorden lenen

Een ingewikkelder situatie doet zich voor als er geen bestaand woord is dat kan worden ‘opgerekt’ tot het ook de nieuwe lading dekt. De goedkoopste oplossing is om dan maar de brontaal te gaan hanteren. In het verleden is dat ook vaak gedaan, getuige het grote aantal leenwoorden dat onze taal rijk is. In de informatica zijn het meestal Engelse woorden die op die manier binnensluipen. Voor deze woorden zijn vaak geen goede Nederlandse tegenhangers te vinden, of de leenwoorden zijn naar ons idee al te zeer ingeburgerd om er nog iets aan te doen. Een voorbeeld van het eerste: een listing is ‘een afdruk van de opdrachten van een programma in de brontaal’. Voor zover ik weet, heeft niemand hier ooit een goed Nederlands woord voor bedacht. Maar er blijft hoop. Ook de strafschop heeft het gewonnen van de penalty.

● Nieuwe woorden

Boeiend wordt het als een nieuw Nederlands woord kan worden gevonden in plaats van een woord te lenen. Een nieuw woord moet eigenlijk heel vanzelfsprekend zijn, dat wil zeggen, direct aansluiten bij de inhoud van het begrip waar het bij hoort. Een paar voorbeelden uit het normontwerp.

•	Computergrafie (computer graphics), naar analogie van ‘fotografie’. Def: methoden en technieken voor het met behulp van computers converteren van gegevens van en naar grafische weergave. [ISO]
•	Ontsleutelen (decrypt, decypher), naar analogie van ‘ontwikkelen’. Def: versleutelde gegevens weer omzetten in hun oorspronkelijke vorm.
•	Paginascherm (full-page display) Def: beeldscherm waarop evenveel regels tekst kunnen worden weergegeven als op een bladzij kunnen worden afgedrukt.
•	Papierlader (sheet feeder) Def: een apparaat dat gekoppeld is aan een printer en zorgt voor de automatische invoer van losse vellen papier.

● Tegenstellingen

Een complicerende factor vormen tegenstellingen. In het Engels is het gemakkelijk. Gebruik het voorvoegsel un- of de-, en ziedaar: de tegenstelling. In het Nederlands is het niet zo eenvoudig. Het valt niet mee om twee woorden te vinden die zowel tegengesteld zijn als ook hanteerbaar zijn in een nieuwe context.

Een voorbeeld is het paar pack en unpack. Volgens de ISO-definitie is pack: gegevens omzetten in een compacte vorm op een opslagmedium door gebruik te maken van bekende eigenschappen van de gegevens en van het opslagmedium, zodanig dat de gegevens weer in hun oorspronkelijke vorm kunnen worden teruggebracht. Unpack is het omgekeerde proces van pack.

Uiteindelijk is als vertaling in het Nederlands gekozen voor de combinatie verdichten en expanderen. Dit zijn tamelijk ‘klassieke’ woorden: zij bestonden al in een ander verband. Ik geef nog enkele alternatieven die de revue zijn gepasseerd:

pack	unpack
verdichten	expanderen
overige voorstellen:
inpakken	uitpakken
	ontpakken
indikken	uitdikken
	verdunnen
	uitzetten
	verwijden
	uitdijen

Compress en decompress werden comprimeren en decomprimeren. Het viel ook wel eens mee.